Ο καρκίνος είναι μία λέξη που και η απλή εκφορά της αλλάζει τη διάθεση. Ο μόνος διάλογος μαζί της είναι η απώθηση, ακόμη και ως φραστικής διατύπωσης. Εκφράζει μια αρρώστια – ίσως αδικαιολόγητα- πάντως εντελώς διαφορετική από τις συνήθεις. Ίσως όμως και δικαιολογημένα, μια και παρουσιάζει κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά.
Κατ’ αρχάς, συνοδεύεται από στατιστικά αυξημένο κίνδυνο θανάτου, με συνέπεια την πτώση των ελπίδων και τον περιορισμό της αισιοδοξίας. Αυτό πολύ εύκολα δημιουργεί νοοτροπία μελλοθανάτου και στον ασθενή, αν το πληροφορηθεί, και στο περιβάλλον του. Ίσως για τον λόγο αυτόν, ο καρκίνος σε όλες του τις μορφές, ακόμη και σε αυτές που έχουν καλή πρόγνωση, είναι μία από τις λίγες ασθένειες που συνήθως αποκρύπτονται από τον ασθενή.
Συχνά η θεραπεία είναι πολύ επώδυνη και μακροχρόνια. Απαιτεί υπομονή και αντοχή, προϋποθέτει δύναμη και τόλμη που δεν διαθέτουν όλοι, συνεπάγεται αγωνία, δυσφορία, σωματική και ψυχική ταλαιπωρία. Τούτο δεν συμβαίνει με πολλές ασθένειες.
Εκτός τούτου, στη γενική αντίληψη και εμπειρία του κόσμου, παρά τις στατιστικές ενίοτε διαψεύσεις, η θεραπευτική αγωγή συνήθως δεν θεραπεύει, αλλά απλώς μεταθέτει τον θάνατο. Αυτό κάνει τον ασθενή δύσπιστο και εσωτερικά απαισιόδοξο.
Ο καρκίνος επίσης είναι μία ασθένεια, του οποίου κατά κανόνα η εξέλιξη ή επανεμφάνισή της, δεν εξαρτάται από την ιατρική γνώση ή κάποιους προληπτικούς κανόνες, αλλά η τελική έκβασή της, σε πλείστες περιπτώσεις, είναι μη προβλέψιμη ή εξαρτάται από τον ίδιο τον οργανισμό. Η πρόληψη είναι προβληματική, οι δε προεκτιμήσεις για την έκβασή της συχνά αποδεικνύονται εσφαλμένες.
Επί πλέον, η εξέλιξη της ασθένειας, ακόμη και η θεραπευτική της αντιμετώπιση, συνοδεύονται από πολλές και έντονες ανεπιθύμητες παρενέργειες (πτώση μαλλιών, εξασθένηση, ζαλάδες, έμμετοι κ.λ.π.). Οι προτεινόμενες θεραπείες σε κάνουν συχνά να νοιώθεις, ότι για να ζήσεις πρέπει προηγουμένως να πεθάνεις. Η αρρώστια αυτή δεν σε εξασθενίζει σταδιακά, αλλά σε αλλοιώνει, σε κάνει μη αναγνωρίσιμο και από τους φίλους σου.
Είναι χαρακτηριστικό το βλέμμα του καρκινοπαθούς. Ένα βλέμμα που ζητάει να ζήσει, που με εκφραστικότατη λαιμαργία διψάει για λίγη ελπίδα, θέλει από κάπου να πιαστεί, να στηριχθεί.
Τέλος, η αρρώστια αυτή προσφέρει και ικανό χρόνο για αδυσώπητα και βασανιστικά ερωτήματα του τύπου «γιατί;», «μήπως;», «πώς το επιτρέπει ο Θεός;», «που είναι ο Θεός;». Ταυτόχρονα συνδυάζεται και με έκφραση έντονης επιθυμίας για προσευχή – αν υπάρχει Θεός που ακούει – ή γογγυσμό, που ενίοτε οδηγεί και σε συνειδησιακές συγκρούσεις, ομολογημένες ή μη.
Ο ογκολογικός θάνατος.
Ανάλογα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά με τον καρκίνο ως ασθένεια, παρουσιάζει και ο θάνατος από ογκολογικές παθήσεις.
Βασικό του χαρακτηριστικό η διάρκεια. Τον ζεις ως διαδικασία. Δεν είναι ξαφνικός. Βιώνεις την κάθε του στιγμή, και μάλιστα ως χειρότερη από την προηγούμενη.
Αυτό μαζί με τη φυσική εξάντληση, φέρνει και σκέψεις που επιδεινώνουν την κατάσταση. Μπορείς να σκέπτεσαι το τέλος σου και συχνά βλέπεις σκοτάδι μπροστά σου, το τίποτα, το μηδέν και συντρίβεσαι. Ο διάλογος με τον επικείμενο θάνατο φαίνεται να αποκτά στοιχεία συνεχιζόμενου μαρτυρίου.
Στον ογκολογικό θάνατο φτάνει κανείς με πολύ πόνο, ταλαιπωρία, έντονα ανεπιθύμητες αλλοιώσεις και όλα τα προαναφερθέντα. Έτσι αποδυναμώνονται προοδευτικά οι αντοχές και ο ψυχισμός του ασθενούς. Κλονίζεται το νευρικό σύστημα, από την αρρώστια και τη δοκιμασία, πράγμα που επιτείνει και επιταχύνει την ψυχολογική κατάρρευση.
Τέλος, το περιβάλλον δυσκολεύεται αφόρητα και να βλέπει τον άνθρωπό τους, σε αυτήν την κατάσταση και να φαντάζεται την έκβαση˙ έτσι, ή αποφεύγει και απωθεί να τον συναντά ή έρχεται και του αραδιάζει ψέματα που αυτός ή τα καταλαβαίνει ή υποκρίνεται καλοπροαίρετα.
Με άλλα λόγια, στην πιο δύσκολη φάση της ανθρώπινης φύσης, και ο ασθενής δυσκολεύεται και βρίσκεται σε έντονη αδυναμία, οπότε απομονώνεται από μόνος του, και το περιβάλλον του δεν ξέρει τι ακριβώς να πει ή να κάνει, οπότε άμεσα ή έμμεσα απομακρύνεται, με αποτέλεσμα ο ασθενής να αισθάνεται απομονωμένος από τους άλλους.
Πώς να ξεπεράσουμε τη μοναξιά του θανάτου;
Μέσα στην κατάσταση αυτήν, ο ασθενής νοιώθει αδιεξοδικά, και απεγνωσμένα ψάχνει για λίγη βοήθεια. Πώς λοιπόν θα ήταν δυνατόν να υπερβεί το δράμα του μοναχικού του τέλους;
Λογικά ένας τρόπος είναι να αντλήσει κανείς δυνάμεις από μέσα του, από τον δυνατό εαυτό του. Άλλος τρόπος θα μπορούσε να είναι οι συνάνθρωποί μας, φίλοι, συγγενείς, γιατροί, νοσηλευτές, κάποιος να δώσει κουράγιο και δύναμη.
Ο άρρωστος όμως πώς να αντλήσει από τον εαυτό του, αφού καταρρέει; Μήπως από τη ζωή που του φεύγει; Από το μέλλον του που είναι σκοτεινό; Από τους δικούς του που τους αφήνει και χωρίζεται και τους βλέπει και αυτοί να λυγίζουν; Από το επαναλαμβανόμενο ψέμα ότι θα γίνει καλά;
Και οι συγγενείς και φίλοι πώς να τον ενισχύσουν; Λέγοντας ότι όλα θα πάνε καλά; Μα αφού τα γεγονότα και η πραγματικότητα τους διαψεύδουν. Λέγοντας ότι τον αγαπούν; Μα τόσο χειρότερο, αφού η αγάπη τους θα διακοπεί. Λέγοντας τι να κάνουμε, αυτή είναι η μοίρα μας; μα αυτό είναι που θα τον διαλύσει. Κάνοντας αστεία, αλλάζοντας τη συζήτηση, προκαλώντας ψευτοπαρηγορητικούς περισπασμούς και προσποιούμενοι ψυχολογική άνεση; Μα αυτό προσφέρει μόνο προσωρινή ανακούφιση.
Το ίδιο και οι γιατροί και οι νοσηλευτές. Τί να πούν;
Ότι θα εφαρμόσουν νέες θεραπείες; Μα έχουν εξαντλήσει τις δυνατότητές τους. Ότι όλα αυτά είναι παρενέργειες και όχι συμπτώματα της κατιούσας εξέλιξης της ασθένειας; Δεν θα γίνουν πιστευτοί. Ότι έχασαν τη μάχη και το μόνο που μένει είναι το μοιραίο; Τότε είναι που θα καταρρεύσει ο ασθενής.
Κάτι πολύ σημαντικό που μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε, είναι να δώσουμε στον πάσχοντα αυθεντική αγάπη και ταυτόχρονα αλήθεια. Όχι αγάπη χωρίς αλήθεια. Ούτε αλήθεια χωρίς αγάπη, χωρίς φιλάνθρωπη έκφραση. Αυτά τα δύο θα προσφέρουν ξεκούραση και θα εμπνεύσουν εμπιστοσύνη. Απλά, χρειάζεται αυθεντικότητα και διάκριση.
Η αγάπη δεν μπορεί να έχει τα στοιχεία της «καλής πράξης», αλλά της ολόκαρδης συμπαράστασης. Ο ασθενής εκείνη τη στιγμή θέλει λίγο φως, λίγη ανάπαυση και λίγη αγάπη, όχι ως υπερβολή συναισθήματος (κλάματα, γλυκά λόγια, συγκινήσεις κ.λ.π.), αλλά ως ενδιαφέρον, ως στηριγμό, ως κατανόηση, ως καρδιακή συμμετοχή στη δυσκολία και ως ελπίδα. Η αγάπη πρέπει να έχει δύναμη και στιβαρότητα. Μόνον έτσι στηρίζει.
Αλλά και η δυσκολία να πούμε την αλήθεια, είναι στοιχείο της δικής μας αδυναμίας, το οποίο συνειδητοποιεί ο ασθενής. Αν εμείς αντέχαμε το γεγονός, αν είχαμε ψυχικά και πνευματικά αποθέματα να το αντιμετωπίσουμε μέσα μας, ως δικό μας προσωπικό αγώνα, τότε θα υπήρχαν περιθώρια διακριτικής και συνετής φανέρωσης της αλήθειας. Η ειλικρίνεια μόνον εμπνέει εμπιστοσύνη: ποτέ το ψέμα.
Από την άλλη πλευρά, ο σκοπός μας δεν είναι να περιγράψουμε με ακρίβεια το ιατρικό πρόβλημα, αλλά να στηρίξουμε ψυχικά τον ασθενή, ως αδελφό και συνάνθρωπο. Σίγουρα τα απροκάλυπτα ψεύδη μόνο ζημιά κάνουν. Αλλά και η σκληρή διατύπωση της αληθείας δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη. Καλό θα είναι οι απαντήσεις μας να περιγράφουν πραγματικά θετικά στοιχεία, που μπορούν να οικοδομήσουν λίγη ελπίδα. Να λέμε ότι υπάρχει κάποια δυσκολία, αλλά εμείς ελπίζουμε και όλοι μαζί προσπαθούμε.
Χωρίς αμφιβολία, ο γλυκός λόγος, η ήσυχη και υπομονετική παρουσία, αυξάνουν την εμπιστοσύνη και εξασθενίζουν το αίσθημα της μοναξιάς. Το ίδιο και η ειλικρίνεια. Είναι το καλύτερο χάδι που μπορεί κανείς να δώσει σε έναν συνάνθρωπο, που διαλέγεται πρόσωπο προς πρόσωπο με τον θάνατο.
Μυστήριο που μας υπερβαίνει
Δεύτερος τρόπος να βοηθηθούμε και να βοηθήσουμε, είναι η συναίσθηση ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μυστήριο, που μας υπερβαίνει ως γνώση, ως ψυχική αντοχή, ως γεγονός που ανεξέλεγκτα συμβαίνει στη ζωή του κάθε ανθρώπου.
Βρισκόμαστε μπροστά στο μυστήριο του πόνου.
Γιατί να πονάει τόσο ένας άνθρωπος; Γιατί να μην μπορεί κανείς να τον ανακουφίσει; Ποιός να του πάρει τον ψυχικό πόνο; Πώς αυτός ο πόνος συνάδει με τα λεγόμενα περί αγάπης του Θεού; Γιατί ο πόνος να επιλέγει τους πελάτες του; Γιατί να μην μπορούμε να τον προβλέψουμε και να τον προλάβουμε;
Βρισκόμαστε μπροστά στο μυστήριο του επικείμενου θανάτου.
Τί ακολουθεί μετά την τελική εκπνοή ενός ανθρώπου; Γιατί το μέλλον μας, αν υπάρχει, να είναι άγνωστο; Τί είναι τελικά ο θάνατος; Πώς συνδέεται με την εδώ ζωή; Αν όλα οδηγούνται στο τίποτα, τί αξία έχει ακόμη και η καλύτερη και ευτυχέστερη ζωή; Αν ο χωρισμός μας είναι οριστικός, σε τί μας βοηθάει η αγάπη μας; Αν η ζωή και η αγάπη είναι τα μεγαλύτερα δώρα, τότε ο θάνατος ταυτίζεται με τη μεγαλύτερη απώλεια. Και το τραγικότερο είναι ότι το μέν πρώτο αποτελεί υπόθεση, ενώ το δεύτερο αδιαμφισβήτητο δεδομένο. Αν πάλι η μετά θάνατον κατάσταση είναι αιώνια και εκφραστική μιας δυνατής και τέλειας σχέσης με τον Θεό, ή μιας συνειδητής οριστικής απομάκρυνσης από Αυτόν, γιατί αυτό να μας είναι άγνωστο και όχι αμεσότερα προσβάσιμο; Αν, τέλος, είναι προσβάσιμη η αλήθεια του θανάτου, γιατί η πόρτα αυτού του δρόμου να είναι τόσο κρυμμένη;
Γιατί ο θάνατος να είναι άγνωστος στην ώρα του, αδυσώπητος στις επιλογές του και ο πιο βέβαιος στην παρουσία του στη ζωή του κάθε ανθρώπου;
Βρισκόμαστε μπροστά στο μυστήριο της ζωής και του κόσμου.
Τελικά σε τί κόσμο ζούμε; Αν είμαστε ένα μηδέν, ριγμένο τυχαία μέσα στη θάλασσα του τίποτα, τί αξία έχει το παρόν μας, η γνώση, η τεχνολογία, οι κοινωνίες μας, η ιστορία; Η ίδια η ζωή γιατί να θεωρείται αγαθό; Και αυτό ποιός μπορεί να μας το αποδείξει; η επιστήμη; Η ευφυΐα; Κάποιες ικανότητές μας; κάποιος ιδιαίτερα χαρισματικός άνθρωπος;
Βρισκόμαστε μπροστά στο μυστήριο του κάθε ανθρώπου και της ιστορίας του.
Πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που μας μιλούσε, που εξέφραζε έναν πλούτο εσωτερικού κόσμου, που φανέρωνε μοναδικά το πρόσωπό του, που έγραψε μια ιστορία, γεμάτος δύναμη και ζωή, τώρα να βρίσκεται λιωμένος πάνω σε ένα κρεβάτι και σε λίγο αιώνια σιωπηλός; Είναι δυνατόν τα χαρίσματά του, οι αγώνες του, τα πνευματικά επιτεύγματά του, οι αποτυπώσεις της αγάπης και του προσώπου του στις καρδιές μας, να έχουν τέλος; Να έχουν την ίδια τύχη με τα φθαρτά και υλικά έργα του; Να σβήνουν όπως το σώμα του; Κι αν όχι, τι τελικά μένει από τον άνθρωπό μας; και πώς μπορούμε με το κομμάτι του που ζει και δεν φθείρεται κάπως να επικοινωνούμε;
Αναντίρρητα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μυστήριο. Δεν έχουμε σαφείς ή τουλάχιστον εύκολες απαντήσεις. Ή δεν υπάρχουν ή δεν τις ξέρουμε. Η κατάσταση μας υπερβαίνει. Δεν υπάρχει ο σοφός που γνωρίζει ή ο έξυπνος που συλλαμβάνει και πρέπει οπωσδήποτε να γεμίσουν το κεφάλι μας με απαντήσεις. Κάτι άλλο πρέπει να γίνει. Σε άλλο χώρο πρέπει να ψάξουμε την παρηγοριά και τον φωτισμό μας. Εμείς απλώς αρκούμεθα στη συναίσθηση ότι ζούμε κάτι που μας ξεπερνά.
Το μυστήριο δεν ζητεί τον λόγο μας, αλλά περιμένει την ταπεινή και διακριτική σιωπή μας.
Κοντά σε αυτόν που φεύγει αλλά δεν τελειώνει.
Τελικά δεν είναι δυνατόν τη στιγμή που σβήνει κάποιος στο κρεβάτι, τότε από μόνος του να ανακαλύψει μέσα του δυνάμεις που του χρειάζονται, για να στηριχθεί. Δεν υπάρχουν ανθρώπινες δυνάμεις που απουσίασαν στη διάρκεια της ζωής και εμφανίζονται ξαφνικά να βοηθήσουν στην εκπνοή της. Αναφέρεται σε κείμενα της ασκητικής βιβλιογραφίας ότι μεγάλοι, επώνυμοι ασκητές, οι οποίοι έζησαν μονίμως προσευχόμενοι, στις τελευταίες τους στιγμές, δεν είχαν τη δύναμη ούτε προσευχή να κάνουν. Κρατούσαν μέσα τους μόνο την πίστη τους. Και αυτό σε εποχές που ο άνθρωπος μπορούσε να πεθάνει αρκετά πριν φθάσει στην κατάσταση που η σύγχρονη τεχνολογία συνήθως προκαλεί στους καρκινικούς ασθενείς. Δυστυχώς ό,τι κερδίζουμε σε χρόνο το πληρώνουμε συχνά σε βάσανο και ταλαιπωρία.
Αλλά και η γεμάτη αγάπη παρουσία μας δίπλα στον ασθενή, σίγουρα ανακουφίζει από το βασανιστήριο της μοναξιάς. Η κατανόηση του πόνου του άλλου και η βίωσή του ως δικού μας πόνου, της αγωνίας του, της ανάγκης του, του σκανδαλισμού του ως δικών μας, περιορίζουν τα κουραστικά και συνήθως ανόητα λόγια, όπως «όλα θα πάνε καλά», «δεν έχεις τίποτα», «σε λίγες μέρες θα κάνουμε το ένα και το άλλο», «κάνε υπομονή» κ.λ.π., και εκφράζουν πιο πολύ την αγάπη μας ως σεβασμό που πείθει, παρά ως καθήκον ή ψυχολογικό τέχνασμα που ξεγελάει.
Από μόνη της όμως αυτή η αγάπη, όσο αγνή και ποιοτική κι αν είναι, δεν επαρκεί να απαλύνει το κεντρί του θανάτου. Το σημαντικό δεν είναι να στεκόμαστε με αξιοπρέπεια κοντά σε κάποιον που φεύγει. Το μεγάλο είναι να υπάρχουμε στο πλευρό αυτού που φεύγει και ταυτόχρονα μαζί με αυτόν που δεν τελειώνει.
Σίγουρα το μυστήριο υπάρχει όχι για να το διδάξουμε εκείνη τη στιγμή στον ετοιμοθάνατο συνάνθρωπό μας, αλλά αφ’ ενός μεν για να κλείσουμε ταπεινά και με δέος ιερό το στόμα μας, αφ’ ετέρου δε για να γεμίζουμε εμείς με πίστη, ώστε από την πίστη μας να μπορούμε να δώσουμε ελπίδα. Η πίστη είναι «Θεού δώρον». Η πίστη είναι για να τη δώσει ο Θεός. Η ελπίδα είναι για να τη δώσουμε εμείς. Εμείς λοιπόν μπορούμε και πρέπει να δώσουμε την ελπίδα της πίστεως, με το δεδομένο ότι υπάρχει μέσα μας η βεβαιότητα της αλήθειας της.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία ονομάζεται Εκκλησία της Αναστάσεως, γιατί στο επίκεντρο της θεολογίας και ζωής της, έχει το γεγονός της νίκης και συντριβής του θανάτου, το γεγονός της Αναστάσεως του Χριστού. το αναστάσιμο εφύμνιο «Χριστός ανέστη εκ νεκρών», που τη νύχτα της Αναστάσεως ατέλειωτες φορές ψάλλουμε στην Εκκλησία, μιλάει για ζωή αυτών που βρίσκονται «εν τοις μνήμασι», υπογραμμίζοντας διακριτικά ότι ο θάνατος δεν είναι τέλος αλλά μετάβαση σε άλλη ζωή, σε θεϊκότερη κατάσταση.
Η αίσθηση ότι με τον θάνατο δεν τελειώνουν τα πάντα, η σταθερή πίστη στη συνεχιζόμενη άλλη ζωή, η βεβαιότητα της συνάντησης με το Θεό, μπορούν να μεταβάλουν τον θάνατο από αποτρόπαιο γεγονός σε ποθούμενο, και από εμπειρία ανθρώπινης μοναξιάς σε συνείδηση θεϊκής παρουσίας. Αν την πίστη την έχει ο συγγενής, τότε αυτός τη μεταγγίζει στον ασθενή. Αν τη διαθέτει ο ασθενής, τότε αυτός τη μεταδίδει στο περιβάλλον του. Όποιος την έχει, δημιουργεί γύρω του τη ζεστασιά της κοινωνίας και μπολιάζει τον θάνατο με την ελπίδα της ζωής.
Δίπλα λοιπόν σε κάποιον που πεθαίνει, απλώς είμαστε παρόντες, σιωπούμε διακριτικά, μιλούμε περιορισμένα και ταπεινά, κυρίως προσευχόμαστε μυστικά: δεν είμαστε δίπλα, είμαστε μαζί.
Η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου αν μπορεί κανείς να πεθάνει μόνος, είναι ότι δεν μπορούμε εμείς να αφήσουμε κάποιον ούτε να πεθάνει, ούτε πολύ περισσότερο, να είναι μόνος.
***
Από το βιβλίο: «Εκεί που δεν φαίνεται ο Θεός».
ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ
Εκδόσεις: Σταμούλης. Αθήνα 2009.
Η/Υ επιμέλεια, Σοφίας Μερκούρη.
