Ωστόσο, η πιο κραυγαλέα περίπτωση περιφρόνησης και κακομεταχείρισης του κλήρου εκ μέρους το Αρμοστή ήταν το μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλη (1855-1920). Λίγο μετά την εγκατάσταση του Στεργιάδη στη Σμύρνη, ο Ιωακείμ υπέβαλε αναφορά στην Ύπατη Αρμοστεία με την οποία κατήγγειλε κάποιες διοικητικές παραβάσεις οργάνων της ελληνικής διοίκησης. Όταν ο Στεργιάδης πληροφορήθηκε τις καταγγελίες του Μητροπολίτη Εφέσου, κάλεσε τον γηραιό ιεράρχη και, αφού τον εξύβρισε χυδαία, διέταξε την κράτησή του και ασφαλώς την απαγόρευση μετάβασής του στην έδρα της Μητροπόλεως, το Κορδελιό.1 Λίγους μήνες αργότερα ο Ιωακείμ απεβίωσε στη Σμύρνη,2 κατησχυμένος από την εγκληματική συμπεριφορά του Στεργιάδη εναντίον του, κάτι που δεν είχε συμβεί μέχρι τότε ούτε από τους εκπροσώπους της τουρκικής διοίκησης οι οποίοι εκτιμούσαν και σέβονταν τον ιεράρχη και την πολυετή διακονία του στην ιερά μητρόπολη Εφέσου.3
Στα ανωτέρω θα πρέπει να προστεθεί η πάγια τακτική του Ύπατου Αρμοστή να συλλαμβάνει για το παραμικρό ζήτημα και με την πιο ασήμαντη αφορμή ή καταγγελία Έλληνες ομογενείς, τους οποίους είτε παρέπεμπε σε δίκη και καταδίκη, είτε εκτόπιζε συνοδεία αστυνομικών και χωρίς καμία άλλη διαδικασία σε κάποιο νησί του Αιγαίου ή τον Πειραιά.4 Ωστόσο, αυτό που προκαλούσε περισσότερο στη διοίκηση του Στεργιάδη ήταν από τη μια η απροθυμία του να συνεργαστεί με τα ελληνικά κοινοτικά σώματα της Σμύρνης και από την άλλη το ενδιαφέρον του για τον προσεταιρισμό του τουρκικού στοιχείου, στο οποίο παρείχε αμέριστη στήριξη και προστασία, ακόμα και όταν Τούρκοι πολίτες είχαν διαπράξει εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου.5
Ενδεικτικά, παρατίθενται δύο παραδείγματα που αποδεικνύουν με προκλητικό τρόπο την προστασία που παρείχε ο Στεργιάδης στο τουρκομουσουλμανικό στοιχείο.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1919 ο πρόεδρος του Έκτακτου Στρατοδικείου Σμύρνης Δασκαλάκης, δικαστικός σύμβουλος α’ τάξεως, επρόκειτο να δικάσει έναν Τούρκο πρόκριτο της Μαγνησίας ονόματι Ζιά Βέης. Ο τελευταίος κατηγορείτο για το αδίκημα της εσχάτης προδοσίας, καθώς είχε αποδειχθεί ότι ήταν αρχηγός ομάδας Τούρκων συνωμοτών που δρούσαν στην ευρύτερη περιοχή. Την παραμονή της δίκης ο Στεργιάδης κάλεσε στο γραφείο του τον Δασκαλάκη και με ύφος απότομο και αυστηρό του είπε:
-«Εσύ είσαι ο πρόεδρος που θα δικάσης αύριο τον Ζια Βέην από την Μαγνησίαν;»
-«Μάλιστα!» του απάντησε ο Δασκαλάκης.
-«Πρόσεξε καλά», φώναξε ο Στεργιάδης και το επανέλαβε σε πιο αυστηρό τόνο:
-«Πρόσεξε καλά! Ο Τούρκος που πρόκειται να δικάσης αύριο πρέπει να αθωωθή!»
-«Να αθωωθή;» ρώτησε έκπληκτος ο Δασκαλάκης.
-«Ναι… να α-θ-ω-ω-θή!»
-«Και πώς θα τον αθωώσω;»
-«Απλούστατα, αδελφέ! Θα βγάλης αθωωτικήν απόφασιν!»
-«Εφ’ όσον αποδειχθή ότι είναι αθώος, έχετε τον λόγον μου εξοχώτατε ότι θα βγάλω απόφασιν αθωωτικήν. Εν εναντία όμως περιπτώσει…»
-«Τί θα πη αυτό το «εν εναντία περιπτώσει;» Δεν υπάρχει καμμία εναντία περίπτωσις!»
-«Αυτό θα μας το αποδείξη η διαδικασία… Θα μας το αποδείξουν οι μάρτυρες… Η έκτασις της ενοχής…»
-«Όλα αυτά που μου λες είναι κολοκύθια! Ακούς κύριε πρόεδρε; Είναι κολοκύθια! Κι εγώ τ’ ακούω βερεσέ! Η ουσία είναι πως ο Ζια Βέης πρέπει να αθωωθή. Κύτταξε καλά… Πρόσεξε…»
Την επομένη έγινε η δίκη και αποδείχθηκε χωρίς την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Ζια Βέης ήταν ένοχος. Το στρατοδικείο, εξαντλώντας όλη την επιείκειά του, τον καταδίκασε σε ισόβια δεσμά και συνοδεία αστυνομικών τον οδήγησε στις φυλακές. Όταν ο Στεργιάδης πληροφορήθηκε την απόφαση έγινε έξω φρενών και κάλεσε τον Δασκαλάκη στο διοικητήριο.
-«Έτσι εκτελείς τας διαταγάς μου;»
-«Μα…»
-«Μα και ξεμά δεν περνούν σε μένα! Τί σου είπα εγώ και τι έκαμες εσύ;… Να σηκωθής και να φύγεις αμέσως από τη Σμύρνη! Να πας πίσω… από κει που σε φέρανε! Δεν μου χρειάζεσαι!…»
«Εφρύαττε κυριολεκτικώς προφέρων αυτάς τας λέξεις και ύψωνε τα χέρια του προς πάσαν διεύθυνσιν σαν τρελλός, ίσως διότι δεν τολμούσε να χρησιμοποιήση την βίτσαν ή τον βούρδουλαν εναντίον ενός προέδρου του Στρατοδικείου μας».
-«Δεν μου χρειάζεσαι! Να φύγης…»
-«Και να θέλατε εξοχώτατε να μείνω, θα αρνούμην κατηγορηματικώς. Δεν εννοώ ούτε μια μέρα να καθήσω εδώ, μαζί σας! φτάνει πια!…»
-«Φτάνει, βέβαια! Φτάνει! Και τώρα δρόμο! Πάρε δρόμο και τράβα για τον Πειραιά… Έξω από δω! Έξω γρήγορα!»6
Μετά την απομάκρυνση του Δασκαλάκη, πρόεδρος του στρατοδικείου Σμύρνης ανέλαβε ο συνταγματάρχης Βαρούτσος, επίσης δικαστικός σύμβουλος α’ τάξεως. Τρεις εβδομάδες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, επρόκειτο να δικάσει ομάδα Τούρκων συμμοριτών οι οποίοι δρούσαν στο Γιακάκιοϊ, χωριό μεταξύ Σμύρνης και Μαγνησίας. Ένας Έλληνας από το ίδιο χωριό τους είχε ανακαλύψει, παρακολούθησε τις ύποπτες κινήσεις τους και, βοηθούμενος από άλλους συγχωριανούς, τους συνέλαβε και τους παρέδωσε στις αρχές. Από την έρευνα που ακολούθησε βρέθηκε ένα ολόκληρο οπλοστάσιο στο κρησφύγετο που είχαν ως ορμητήριο˙ χειροβομβίδες, όπλα, φυτίλια δυναμίτιδας και κιβώτια γεμάτα από σφαίρες.
Τα όπλα κατασχέθηκαν και οι συνωμότες Τούρκοι εστάλησαν στη Σμύρνη για να δικαστούν. Βασικός μάρτυρας κατηγορίας ήταν ο Έλληνας που τους είχε συλλάβει. Προτού όμως εκδικαστεί η υπόθεση, αντιπροσωπεία Τούρκων κατοίκων από το Γιακάκιοϊ, υποστηριζόμενοι από Τούρκους της Σμύρνης οι οποίοι γνώριζαν πως ενεργούσε ο Στεργιάδης σε αντίστοιχες περιπτώσεις, μετέβησαν στην Ύπατη Αρμοστεία και διαμαρτυρήθηκαν για την άδικη σύλληψη των συμπατριωτών τους. Κατηγόρησαν δε τον Έλληνα που τους είχε συλλάβει, ως φανατικό διώκτη των Τούρκων και υβριστή της θρησκείας τους.
Αμέσως ο Στεργιάδης ζήτησε από τον υπασπιστή του να μεταφέρει στον γραμματέα του Έκτακτου Στρατοδικείου ένα σημείωμα, το οποίο έγραφε:
«Μαζί με τους Τούρκους του Γιακάκιοϊ πρέπει να δικασθή και ο Έλλην που τους συνέλαβε και τους επρόδωσεν, ως υβριστής της μουσουλμανικής θρησκείας και διώκτης των Τούρκων, σύμφωνα με τας ιδιαιτέρας «αυθεντικάς» πληροφορίας που είχαν η Αρμοστεία».
Δεν περιορίστηκε όμως σε αυτό, αλλά κάλεσε στο γραφείο του και τον πρόεδρο του στρατοδικείου Βαρούτσο.
-«Εννοώ – του είπε με το σατραπικόν του ύφος – να καταδικάσης αυτόν τον «Ρωμηόν» από το Γιακκκάκιοϊ. Και να τον καταδικάσης αυστηρώς»
-«Δηλαδή;»
-«Και εσύ δεν καταλαβαίνεις; Μα είσθε ανυπόφοροι όλοι εσείς, που ξεύρετε τάχα να δικάζετε».
-«Εξηγηθήτε εξοχώτατε… Δεν καταλαβαίνω…»
-«Και όμως το πράγμα είναι απλούστατον! Εννοώ να καταδικάσης εκείνον τον «Ρωμηόν» από το Γιακάκιοϊ. Θα έπρεπε να τον καταδικάσης εις θάνατον, ως υβριστήν των ιερών των Τούρκων. Αλλά πρέπει, τουλάχιστον, να τον καταδικάσης ως ισόβια δεσμά».
-«Αλλά, εξοχώτατε, εδιάβασα όλην την δικογραφίαν και ξεύρω ότι δεν είναι ένοχος».
-«Είναι δεν είναι πρέπει να καταδικασθή τουλάχιστον, όπως διέταξα, εις ισόβια δεσμά. Και δια να καταδικασθή πρέπει να βγη ένοχος!… Αυτό μόνο σου λέω…»
Τρεις μέρες αργότερα έγινε η δίκη και αποδείχθηκε η ενοχή όλων των Τούρκων κατηγορουμένων, στους οποίους δεν αναγνωρίστηκε κανένα ελαφρυντικό. Όπως ήταν αναμενόμενο, αθωώθηκε ο Έλληνας από το Γιακάκιοϊ, στον οποίο το έκτακτο στρατοδικείο αναγνώρισε τη συμβολή του στη σύλληψη των δραστών και την αποφυγή δυσάρεστων ενεργειών εις βάρος του στρατού κατοχής και της ασφάλειας της περιοχής, ενώ οι καταδικασθέντες οδηγήθηκαν στις φυλακές.
Όταν έμαθε ο Στεργιάδης την απόφαση του δικαστηρίου έγινε και πάλι έξω φρενών. Αμέσως μετέφερε στον συνταγματάρχη Βαρούτσο τη διαταγή ότι έπρεπε με το πρώτο ατμόπλοιο που θα έφευγε για τον Πειραιά να αναχωρήσει από τη Σμύρνη. Μάταια μεσολάβησαν οι στρατιωτικές αρχές να τον πείσουν για την αθωότητα του Έλληνα μάρτυρα κατηγορίας και την ξεκάθαρη ενοχή των συλληφθέντων Τούρκων του Γιακάκιοϊ.
-«Εκείνο που λέω εγώ πρέπει να γίνεται – εφώναζεν εν εξάψει, χειρονομών νευρικώς – και αφού του το είπα και δεν με άκουσε πρέπει να φύγη αμέσως! Να φύγη!…»
Με αυτόν τον τρόπο έφυγε από τη Σμύρνη και ο πρόεδρος Βαρούτσος.7
Η απογοήτευση των Μικρασιατών ήταν διάχυτη. Ο Στεργιάδης ήταν ο εκπρόσωπος της Ελλάδας με την οποία η Σμύρνη επιθυμούσε να ενωθεί, με στόχο την απελευθέρωση και την οριστική απαλλαγή της από τον τουρκικό ζυγό. Παρ’ όλα αυτά, οι Έλληνες ομογενείς, αν και προηγμένοι στα γράμματα, τις τέχνες, το εμπόριο, τις επιστήμες και τη βιομηχανία από κάθε άλλη εθνοθρησκευτική κοινότητα της Μικράς Ασίας, υπέμεναν την παράφρονα, εκρηκτική και βίαιη συμπεριφορά του Στεργιάδη χάριν της Μεγάλης Ιδέας και των εθνικών οραματισμών της μητέρας πατρίδας.8
Αποτιμώντας τη δράση και την προσωπικότητα του Ύπατου Αρμοστή θα μπορούσε να λεχθεί πως ο Στεργιάδής ήταν ένα κράμα ηθικής και ανηθικότητας, μεγαλοφυΐας και ανικανότητας. Ήρωας καλών και ολέθριων έργων. Υπεράνθρωπος και μικράνθρωπος, δούλος των παθών, των ορέξεων και των φιλοδοξιών του. «Ήτο μεγαλοφυής, ανισόρροπος, δίκαιος, άδικος, ηθικός, ανήθικος, εργατικός, νωθρός, αυστηρός, ήρεμος, φιλοχρήματος, φιλελεύθερος, υπό την γενικήν σημασίαν της λέξεως, δημοκρατικός, μοναρχικός, σατράπης, μεσαιωνικός, περιφρονητής της εξουσίας, δούλος της αρχής, ανεξάρτητος ή αυλοκόλαξ, φιλάνθρωπος ή μισάνθρωπος, αλτρουϊστής ή σαϋλώκ, γενναίος ή δειλός».9
Από τα ανωτέρω δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στη συνείδηση των Ελλήνων της Ιωνίας, ο Στεργιάδης έμεινε ως μια αινιγματική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, η οποία σε μια κρίσιμη χρονική περίοδο δεν υποστήριξε τα δίκαια του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Επιπλέον, η τοποθέτηση του Αριστείδη Στεργιάδη στη Σμύρνη ήταν προσωπική επιλογή του Βενιζέλου και η περαιτέρω στήριξή του από τον Έλληνα πρωθυπουργό ήταν συνειδητή, γεγονός που ενίσχυε τον ρόλο, αλλά και την ευθύνη του Ύπατου Αρμοστή στην έκβαση του Μικρασιατικού Ζητήματος.10
Υποσημειώσεις.
1. Σολομωνίδη, ό. π., σ’. 268
2. ΕΑ Μ (1920) 24
3. Ροδά, ό. π., σ. 124
4. Ό. π., σ. 123
5. Εθνικός Κήρυξ αριθ. φύλ. 1031/30.7.1949, σσ’. 1 και 3 & 1036/5.8.1949 σσ’. 1 και 3
6. Εθνικός Κήρυξ, αριθ. φύλ. 1031/30.7.1949, σσ’. 1 και 3
7. Εθνικός Κήρυξ, αριθ. φύλ. 1031/30.7.1949, σ. 3
8. Ροδά, ό. π., σ. 124
9. Ό. π., σ. 84
10. Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με τη δράση και το έργο του Αριστείδη Στεργιάδη στη Σμύρνη βλ. Ροδά, ό. π., σ’. 80 κ. εξ. Σολομωνίδη, ό. π., σσ’. 251-286 & Βασίλης Ι. Τζανακάρης Σμύρνη 1919 -1922 Αριστείδης Στεργιάδης εναντίον Χρυσοστόμου, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2019.
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Ο Αριστείδης Στεργιάδης και ο Αγιος Χρυσόστομος Σμύρνης (Α’) – Αθανασίου Μπιλιανού.
