Τον Ιούλιο του 1914 συμπληρώνονται δύο μήνες από την έναρξη των ανθελληνικών διωγμών κατά μήκος των παραλίων πόλεων της Μικράς Ασίας. Το μέγεθος της καταστροφής τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό (σφαγές, εξανδραποδισμοί και εκτοπίσεις) όσο και σε υλικά αγαθά (λεηλασίες, διαρπαγές και καταστροφές) ήταν αδύνατο να εκτιμηθεί. Την ίδια περίοδο, η τουρκική κυβέρνηση είχε πετύχει την απόλυτη σύγχυση στους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς, καθώς από τη μια πλευρά διαβεβαίωνε ότι εργαζόταν για την αποκατάσταση της τάξης και την επιστροφή των εκπατρισθέντων Ελλήνων ομογενών στις εστίες τους και από την άλλη ενορχήστρωνε με μεγάλη μεθοδικότητα τη βίαιη εξόντωσή τους.
Για τον τερματισμό της συμφοράς αυτής, ο Χρυσόστομος συνέταξε από κοινού με τους Μητροπολίτες Εφέσου και Φιλαδεφείας εγκύκλιο με την οποία καλούσε τον ορθόδοξο λαό της Ιωνίας να καταφύγει με θέρμη στο κύριο και πρωταρχικό έργο κάθε Χριστιανού, την προσευχή. Ακολουθώντας την προτροπή του αποστόλου Ιακώβου «κακοπαθεί τις εν υμίν; Προσευχέσθω» και μιμούμενος το παράδειγμα του Προφήτη Ηλία, ο οποίος δια της προσευχής έκλεισε τους ουρανούς «του μη βρέξαι» και πάλι δια της προσευχής «ο ουρανός υετόν έδωκεν», ο ιεράρχης προέτρεψε τους χριστιανούς να προσευχηθούν την ορισθείσα ημέρα, Κυριακή 20 Ιουλίου 1914, και να ζητήσουν από τον Θεό την ανακούφιση από τα δεινά και τα μαρτύρια που τους είχαν «πανταχόθεν κυκλώσει». Έγραφε τότε ο άγιος:
«… Δι’ ό και χρέος πατρικόν και ποιμαντορικόν εκπληρούντες απέναντι του δεινοπαθούντος Ορθοδόξου Χριστιανικού ημών λαού, καλούμεν πάντας, μικρούς και μεγάλους, πλουσίους και πτωχούς, σοφούς και ασόφους, γέροντας και νέους, άνδρας και γυναίκας, όπως αφιερώσητε υμάς αυτούς εις θερμήν και ζώσαν και αδιάλειπτον προσευχήν, και πάντοτε μεν εν παντί καιρώ και πάση ώρα και παντί τόπω, χείρας επαίροντες οσίους (Α’ Τιμ. β’ 8) και ιδίως καθ’ εκάστην, πρωίας, άμα τη εξ ύπνου εξεγέρσει και νυκτός προ της κατακλίσεως, άλλ’ ιδιαίτατα κατά την προσευχή Κυριακήν, ημέραν συμπίπτουσαν εφέτος μετά της εορτής του ζηλωτού Προφήτου Ηλιού, όστις και αυτός ήν ομοιοπαθής ημίν, και «προσευχή προσηύξατο του μη βρέξαι, και ουκ έβρεξεν επί της γης ενιαυτούς τρεις και μήνας εξ˙ και πάλιν προσηύξατο, και ο ουρανός υετόν έδωκεν, και η γη εβλάστησε τον καρπόν αυτής. Πολύ γαρ ισχύει δέησις δικαίου ενεργουμένη» (Ιακ. ε’ 16-18).
Και προκαλούμεν και παρακαλούμεν τα πιστά ορθόδοξα τέκνα της εκκλησίας όπως την προσευχή ταύτην Κυριακήν, εορτήν του Προφήτου Ηλιού, αγιάσητε εξαιρετικώς, απεχόμενοι από παντός κακού πράγματος, απεχόμενοι από παντός κέντρου ψυχαγωγίας, στερούντες εαυτούς και αυτών των άλλως επιτρεπομένων απολαύσεων, οία είνε τα θέατρα, οι κινηματογράφοι, τα καφενεία, αι μουσικαί, και αυτοί έτι οι δημόσιοι περίπατοι, ίνα ούτω βαθύτερον αισθανθή ο λαός του Θεού το μέγεθος των καταλαβόντων το Γένος ημών κακών και περισυλλεγή και δείξη ότι συμφώνως προς τους λόγους του αποστόλου, ειπόντος «είτε πάσχει έν μέλος, συμπάσχει πάντα τα μέλη˙ είτε δοξάζεται έν μέλος, συγχαίρει πάντα τα μέλη» (Α’ Κορ. ιβ’ 26), συμπάσχει και συμμετέχει εις τους πόνους και την δυστυχίαν των αδελφών του και ότι ζητεί παρά του Παντοδυνάμου δια θερμής και ολοψύχου προσευχής την ανακούφισιν, την παραμυθίαν και την θεραπείαν των δεινών και κακών, όσα κατέλαβον το Γένος ημών, διότι «Τις οίδε ει μετανοήσει ο Θεός επί τη κακία, ήτις δια της αμαρτίας ημών
επήχθη εφ’ ημάς και άρη εφ’ ημών την σκληράν ταύτην δοκιμασίαν και αποτρέψη εξ οργής θυμού αυτού και ου μη απολώμεθα;» (Ιωνά γ’ 9).1
Στο κείμενο αυτό ο Χρυσόστομος αποκαλύπτει το βάθος της θεολογικής και πνευματικής του σοφίας. Ο ιεράρχης, ο οποίος τις μέρες των διωγμών είχε αναδειχθεί προστάτης και υπερασπιστής των Ελλήνων Μικρασιατών, δεν παρεξέκλινε από την αρχιερατική διακονία και αποστολή του. Η μαρτυρία του μητροπολίτη Σμύρνης, πλήρως συναρμοσμένη με την αγιοπνευματική ζωή και παράδοση της εκκλησίας, έδινε διδάγματα πίστης και ελπίδας στους καταδιωκόμενους χριστιανούς.2
Αναγνωρίζοντας ο οικουμενικός πατριάρχης Γερμανός Ε’ την προσφορά του Χρυσοστόμου, εκφράζει εξ ονόματος της ιεράς συνόδου την ευαρέσκεια και τα θερμά συγχαρητήρια για τις υπηρεσίες του προς την εκκλησία και το γένος στη διάρκεια των διωγμών στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας.3
Ταυτόχρονα, η δράση του Χρυσοστόμου στη Σμύρνη είχε προκαλέσει τον θαυμασμό και την έκπληξη των εκπροσώπων των μεγάλων δυνάμεων. Οι διερμηνείς των πρεσβειών από την Κωνσταντινούπολη, κατά την πολυήμερη παραμονή τους τον Ιούνιο του 1914 στη Σμύρνη και επιστρέφοντας στην Πόλη, περιέγραφαν στις εκθέσεις τους την εμβληματική προσωπικότητα του μητροπολίτη Σμύρνης, ο ζήλος του οποίου είχε αποτελέσει το μοναδικό ίσως εμπόδιο απέναντι στη βία και την τρομοκρατία που απειλούσαν με πλήρη αφανισμό το ελληνορθόδοξο στοιχείο.
Εντύπωση ακόμα προκαλεί το γεγονός ότι η δράση του Χρυσοστόμου είχε συγκινήσει τον Γερμανό διπλωμάτη Πάουλ Βόλφ Μέττερνιχ (1853-1934), μετέπειτα πρεσβευτή της Γερμανίας στην Κωνσταντινούπολη, τον εκπρόσωπο δηλαδή της συμμαχίας με την Τουρκία χωρίς, η οποία είχε εκπονήσει το σχέδιο για την εξόντωση των Ελλήνων από τις μικρασιατικές ακτές.
«Δεν γνωρίζω προσωπικώς τον αρχηγόν της ορθοδόξου Εκκλησίας Σμύρνης, άλλ’ εκ των εκθέσεων της πρεσβείας δύναμαι να βεβαώσω ότι ο ελληνικός κλήρος της Σμύρνης κατά την αγωνιώδη περίοδον των ταραχών εξήρθη εις το ύψος του καλυτέρου επί της γης κλήρου, του αγγλικανικού. Επί κεφαλής του κλήρου τούτου ο μητροπολίτης Σμύρνης ομού μετά τριών άλλων εκτοπισθέντων επισκόπων είχε το θάρρος να εξαπολύση εις τα τέσσερα σημεία του ορίζοντος τας φλογεράς διαμαρτυρίας του, ενώ εγνώριζεν ότι ίστατο επί ηφαιστείου».4
Πράγματι, η δράση του Χρυσοστόμου την περίοδο των διωγμών του 1914 στα μικρασιατικά παράλια για την περίθαλψη των προσφύγων και η αποτελεσματική επέμβασή του για την αποτροπή του ολοκληρωτικού ξεριζωμού των Ελλήνων ομογενών δεν συναντώνται σε κανένα άλλο πρόσωπο από τον πολιτικό και εκκλησιαστικό χώρο της εποχής. Ο μητροπολίτης Σμύρνης ήταν υπόδειγμα αρετής στις ώρες της δοκιμασίας και του πόνου. Η μαρτυρία του, θεμελιωμένη στον αγιογραφικό και αγιοπατερικό πλούτο της ορθοδοξίας, ενέπνεε υπομονή, καρτερία, συγχώρηση και ελπίδα. Εμπνεόμενος ο ιεράρχης από τα διδάγματα της Εκκλησίας και δανειζόμενος βιβλικές φράσεις από την Καινή Διαθήκη, επαναλάμβανε προς τους δοκιμαζόμενους Χριστιανούς τα εξής παρηγορητικά και ενισχυτικά λόγια του αποστόλου:
«Μακροθυμήσατε ουν αδελφοί, έως της παρουσίας του Κυρίου. Ιδού ο γεωργός εκδέχεται τον τίμιον καρπόν της γης, μακροθυμών επ’ αυτόν, έως αν λάβη υετόν πρώιμον και όψιμον. Μακροθυμήσατε και υμείς, στηρίξατε τας καρδίας υμών, ότι η παρουσία του Κυρίου ήγγικε. Μη στενάζετε κατ’ αλλήλων, αδελφοί, ίνα μη κατακριθήτε˙ ιδού ο κριτής προ των θυρών έστηκεν. Υπόδειγμα λάβετε της κακοπαθείας, αδελφοί μου, και της μακροθυμίας τους προφήτας, οϊ ελάλησαν τω ονόματι Κυρίου. Ιδού μακαρίζομεν τους υπομένοντας˙ την υπομονήν Ιώβ ηκούσατε, και το τέλος Κυρίου είδετε, ότι πολυεύσπλαχνος εστίν ο Κύριος και οικτίρμων» (Ιακ. ε’ 7-11).5
Υποσημειώσεις.
1. Ό. π., σσ’. 254-255
2. «Πλην ημείς, δεδιδαγμένοι καλώς εκ των Κυριακών λόγων ότι ταύτα πάντα είνε αρχή ωδίνων, επιρρίπτομεν την μέριμναν ημών επί τον Κύριον και ακραδάντως πιστεύομεν ότι αυτός θα μας διατηρήση και θα μας διαθρέψη, ίνα αξιωθώμεν και ίδωμεν τα αγαθά του Κυρίου εν γη ζώντων και ότι, εις χρόνον μακρόν, και αυτή η ακράδαντος ημών πεποίθησις και χριστιανική ελπίς μας νευροί, μας ενθαρρύνει και ακονίζει το φρόνημα των ψυχών και καρδιών ημών», βλ. Το αρχείον, τ. Β’, σσ’. 268-269
3. Λοβέρδος, ό. π., σ. 167
4. Ό. π., σ. 168
5. Το αρχείον, τ. Β’, σσ’. 201- 202
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (Α’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (Β’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (Γ’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (Δ’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (Ε’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.
Διωγμοί και μαρτύρια του Μικρασιατικού ελληνισμού (ΣΤ’) επί Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.