Για την αληθινή γνώση, και ότι η γνώση του Θεού δεν προστίθεται στον αγωνιστή από τα μαθήματα, αλλά από την καθαρότητα και την ουράνια χάρη? και ότι είναι φοβερό το να κρίνει κανείς? και έλεγχος εκείνων που νομίζουν ότι γνωρίζουν τα μυστήρια του Πνεύματος χωρίς Πνεύμα, όπου γίνεται λόγος και για την αγιοσύνη του πνευματικού πατέρα? και τί λογής καλό είναι η πίστη, και ποιός είναι ο καρπός της, και πώς αυξάνεται? και ότι εκείνοι που έχουν αποκτήσει μέσα τους το θησαυρό του Πνεύματος τον αναγνωρίζουν, όταν υπάρχει και σε άλλους? και ποιά είναι τα γνωρίσματα των αγίων, και πώς και σε ποιούς γνωρίζονται? και ότι εκείνος που δεν γεννήθηκε από τον ουρανό δεν μπορεί να δει τον Θεό που τον έχει γεννήσει, ούτε να γνωρίσει εκείνον που έχει φθάσει σ’ αυτή την κατάσταση δια μέσου του Πνεύματος.
Τώρα είναι κατάλληλος καιρός να πω μαζί με τον Δαβίδ και να φωνάξω έτσι δυνατότερα: «Ο Κύριος έσκυψε από τον ουρανό στους ανθρώπους, για να δει, αν υπάρχει κάποιος που αντιλαμβάνεται ή αναζητά τον Θεό», και στη συνέχεια: «Όλοι παραστράτησαν και εξαχρειώθηκαν συγχρόνως? δεν υπάρχει κανείς που να κάνει το καλό, δεν υπάρχει ούτε ένας».1 «Πού θα βρεθεί σοφός – για να συνδυάσω μ’ αυτά που έχουν ειπωθεί και τα λόγια του αποστόλου -, που θα βρεθεί γνώστης των Γραφών, που θα βρεθεί συζητητής αυτού του κόσμου; Ο Θεός δεν απέδειξε μωρία την σοφία αυτού του κόσμου»,2 για το λόγο ότι δεν μπορεί γι’ αυτή να γνωρίσει κάποιος την αληθινή σοφία, τον Θεό δηλαδή που υπάρχει αληθινά; Διότι, αν ήταν να δοθεί σ’ εμάς η επίγνωση της αληθινής σοφίας και της γνώσης του Θεού με γράμματα και μαθήματα, ποιά ανάγκη θα υπήρχε από την πίστη ή από το θείο βάπτισμα ή από τη μετάληψη των ίδιων των μυστηρίων; Ασφαλώς, καμία. «Αλλά, επειδή ο κόσμος δεν γνώρισε τον Θεό με τη σοφία, ο Θεός ευδόκησε», λέει, «με τη μωρία του κηρύγματος να
σώσει εκείνους που πιστεύουν».3 Και αυτά βέβαια τα λέει ο κήρυκας και νυμφαγωγός της Εκκλησίας του Χριστού Παύλος.
Εγώ ωστόσο εύλογα θα θρηνήσω και θα κλάψω για τη συντριβή των μελών μου, των συγγενών μου, των σαρκικών και πνευματικών μου αδελφών, διότι εμείς, που με το βάπτισμα ντυθήκαμε τον Χριστό,4 επειδή δεν υπολογίζουμε διόλου τα μυστήρια του Χριστού, νομίζουμε ότι λαμβάνουμε την επίγνωση της αλήθειας του Θεού με τη σοφία του κόσμου, και έχουμε τη γνώμη ότι το να διαβάζουμε μόνο τα θεόπνευστα συγγράμματα των αγίων, αυτό είναι κατανόηση της ορθοδοξίας, και νομίζουμε ότι αυτό είναι ακριβής και ορθή γνώση της Αγίας Τριάδας? και όχι μόνο εμείς, αλλά και οι σεβαστότεροι από εμάς τους άλλους υποθέτουν ανόητα ότι η θέαση που συμβαίνει μέσα στους άξιους μόνο δια μέσου του Πνεύματος είναι η ίδια η ανάπλαση των νοημάτων, που γίνεται μέσα στις διάνοιές τους. Απορώ για την ανοησία τους! Απορώ για την πώρωσή τους! Εκείνοι άλλωστε που θέλουν να εμβαθύνουν χωρίς κάθαρση στα βάθη του Θεού, και βιάζονται να θεολογούν, όταν ακούσουν για τον Θεό, ότι, όπως σε τρεις ήλιους υπάρχει μία ανάμιξη του φωτός, έτσι και στην Τριάδα υπάρχει
έλλαμψη της μιας Θεότητας,5 αμέσως αναπλάθουν μέσα στο νου τους τρεις ήλιους, ενωμένους ως προς το φως, δηλαδή ως προς την ουσία, και χωρισμένους ως προς τις υποστάσεις, και έχουν ανόητα τη γνώμη ότι βλέπουν εκείνη την ίδια την Θεότητα, και ότι η αγία και ομοούσια και αδιαίρετη Τριάδα είναι έτσι, παρόμοια δηλαδή με το παράδειγμα. Αλλά δεν συμβαίνει αυτό, δεν συμβαίνει. Διότι κανείς δεν μπορεί να καταλάβει καλά αυτά που αναφέρονται στην Αγία Τριάδα και να τα εκφράσει από μόνη της ανάγνωση των Γραφών? αλλά με το να τα δέχεται αυτά με μόνη την πίστη, από τη μία παραμένει σταθερός σ’ αυτά που έχουν γραφεί, και δεν εξετάζει με περιέργεια τίποτε περισσότερο, από την άλλη, δεν μπορεί να πει διόλου τίποτε έξω απ’ αυτά που έχουν γραφεί και που διδάχθηκε, στους περίεργους και σ’ αυτούς που τολμούν με θρασύτητα να ασχολούνται με τα θεία.
Ότι όμως αυτό είναι αληθινό, άκου τι λέει ο Χριστός? «Κανείς δεν γνωρίζει πραγματικά τον Υιό, παρά μόνο ο Πατέρας, ούτε κανείς γνωρίζει πραγματικά τον Πατέρα, παρά μόνο ο Υιός, και εκείνος στον οποίο ο Υιός θα θελήσει να τον φωνερώσει».6 Μ’ αυτά λοιπόν και τα παρόμοια φράζει τα αδιάντροπα και απύλωτα στόματα εκείνων που λένε και νομίζουν ότι με την κοσμική σοφία και με την μάθηση των γραμμάτων γνωρίζουν τέλεια την πραγματική αλήθεια, δηλαδή τον ίδιο τον Θεό, και αποκτούν την επίγνωση των κρυμμένων μυστηρίων μέσα στο Πνεύμα του Θεού. Διότι, αν κανείς δεν γνωρίζει τέλεια τον Υιό, παρά μόνο ο Πατέρας, και αν κανείς δεν γνωρίζει τέλεια τον Πατέρα, παρά μόνο ο Υιός, και εκείνος στον οποίο θα θελήσει ο Υιός να φανερώσει τα βάθη του και τα μυστήρια – διότι το μυστήριό μου, λέει, είναι για μένα και για τους δικούς μου -,7 ποιός άλλος άραγε από τους ανθρώπους που είναι επάνω στη γη, τους σοφούς ή τους ρήτορες ή τους διανοητές, εκτός απ’ αυτούς που είναι καθαροί ως προς το νου και την άκρα φιλοσοφία και την άσκηση, και έχουν αληθινά γυμνασμένα τα αισθητήρια της ψυχής,8 θα μπορέσει να γνωρίσει από μόνη την ανθρώπινη σοφία τα κρυμμένα μυστήρια του Θεού, αυτά που με τη νοερά θέαση, που προξενείται από το θείο Πνεύμα, αποκαλύπτονται σ’ αυτούς, στους οποίους δόθηκε και δίνεται πάντοτε με την ουράνια χάρη η δυνατότητα να γνωρίσουν αυτά; Η γνώση αυτών των πραγμάτων ανήκει σ’ εκείνους, που ο νους τους φωτίζεται κάθε μέρα από το Άγιο Πνεύμα χάρη στην καθαρότητα της ψυχής? σ’ εκείνους, που τα μάτια τους άνοιξαν διάπλατα από τις ακτίνες του ήλιου της δικαιοσύνης? σ’ εκείνους, που ο λόγος της γνώσης και ο λόγος της σοφίας9 υπάρχει μόνο δια μέσου του Πνεύματος? σ’ εκείνους, που η σύνεση και ο φόβος του Θεού έχει φυλαχθεί σταθερά με πίστη δια μέσου της αγάπης και της ειρήνης μέσα στην αγαθότητα και την καλοσύνη των τρόπων. Η γνώση των θείων πραγμάτων ανήκει σ’ αυτούς, και σ’ αυτούς λέγεται από τον Χριστό, όπως και στους αποστόλους, επειδή τους μιμούνται: «Σ’ εσάς έχει δοθεί το προνόμιο να γνωρίσετε τα μυστήρια του Θεού, ενώ στους άλλους με παραβολές».10
Αυτοί λοιπόν, καθώς εμπνέονται από το θείο Πνεύμα, γνωρίζουν την ισοτιμία και την ένωση του Υιού προς τον Πατέρα. Διότι μέσα στον Πατέρα βλέπουν τον Υιό, και μέσα στον Υιό βλέπουν τον Πατέρα δια μέσου του Πνεύματος, όπως έχει γραφεί: «Εγώ είμαι μέσα στον Πατέρα και ο Πατέρας είναι μέσα σ’ εμένα»,11 επειδή το Πνεύμα συνυπάρχει με τον Πατέρα? διότι, αν το Πνεύμα εκπορεύεται12 από τον Πατέρα και ο Πατέρας ολόκληρος είναι μέσα σε ολόκληρο τον Υιό, τότε μέσα στον Πατέρα και στον Υιό είναι ολόκληρο και το Άγιο Πνεύμα. Ο Πατέρας μάλιστα και ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι ένας Θεός, που προσκυνείται από κάθε ζωντανή ύπαρξη. Και πώς θα μπορέσεις να πεις τους τρεις ήλιους έναν ήλιο; Διότι, αν τους ενώσεις, θα ενωθούν και θα γίνουν οι τρεις ήλιοι ένας ήλιος? αλλιώς, θα αποτύχεις να τους ενώσεις. Άλλωστε δεν θα βρεις με κανένα τρόπο τον Πατέρα χωρίς τον Υιό και το Πνεύμα, αλλά ούτε θα βρεις τον Υιό χωρίς τον Πατέρα και το Πνεύμα, ούτε θα βρεις το Άγιο Πνεύμα άσχετο από την ένωση με τον Πατέρα, από τον οποίο εκπορεύεται. Να πιστεύεις λοιπόν ότι μέσα στο Πνεύμα είναι ο Πατέρας και ο Υιός, και μέσα στον Υιό είναι ο Πατέρας μαζί με το Πνεύμα, και μέσα στον Πατέρα είναι προαιώνια πάντοτε και μένει ο Υιός και έχει να λάμπει μαζί του το Άγιο Πνεύμα. Αυτά τα τρία είναι ένας Θεός, και όχι τρεις, μέσα σε τρεις υποστάσεις? Θεός που υπάρχει, και που υπάρχει πάντοτε και χωρίς μεταβολή? Θεός που ανυμνείται από τις άπειρες αγγελικές δυνάμεις στη μία συμφυΐα13 και βασιλεία και θεότητα. Διότι, αν και σε καθένα απ’ αυτά τα πρόσωπα διακρίνονται τα κοινά γνωρίσματα της θείας ιδιότητας, όμως τα τρία είναι ένα, και στο ένα υπάρχουν τα τρία, πράγμα που είναι αδύνατο να γίνει με τους ήλιους.
Αλλά όμως θα ήθελα να δώσω και κάποια εικόνα που να παριστάνει αμυδρά τη σημασία αυτών που λέγονται, σ’ εκείνους που ισχυρίζονται με θρασύτητα ότι γνωρίζουν με μόνη την ψεύτικη γνώση και χωρίς το Πνεύμα, που ερευνά τα βάθη14 και τα μυστήρια του Θεού, αλλά ευλαβούμαι τον Θεό, που έχει πει να μη δίνουμε τα άγια στους αδιάντροπους και στους θρασείς, ούτε να ρίχνουμε τα μαργαριτάρια15 μπροστά σ’ εκείνους που θεωρούν τα θεία πράγματα σαν συνηθισμένα και που κατά κάποιον τρόπο τα ατιμάζουν και τα καταπατούν με τις γήινες σκέψεις και τις άπληστες ψυχές τους? ο Θεός έχει τυφλώσει το νου αυτών των ανθρώπων, όπως λέει ο προφήτης, και έχει σκληρύνει την καρδιά τους,16 ώστε, αν και βλέπουν, να μη βλέπουν, και αν και ακούν, να μην καταλαβαίνουν.17 Και είναι φυσικό επειδή δηλαδή με την υπερηφάνεια και τις πονηρές επινοήσεις έκαναν τους εαυτούς τους ανάξιους, γι’ αυτό αφέθηκαν από τον Θεό να βαδίζουν στο σκότος της απιστίας και της κακίας τους, όπως λέει ο Δαβίδ: «Τους εξαπέστειλα σύμφωνα με τις επιθυμίες των καρδιών τους? θα βαδίσουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους».18 Διότι αυτοί που έχουν τόσα πολλά παραδείγματα για την εκπλήρωση των εντολών του Θεού, που οι πατέρες μας, αφού τις πραγματοποίησαν με τα έργα τους, πρόβαλαν σ’ εμάς τους πιστούς για τη μίμηση της αρετής τους, και δεν θέλησαν να καταλάβουν, ούτε αποφάσισαν να μιμηθούν εκείνους, αλλά απεναντίας και τους περιπαίζουν, αλλά και διαβάλλουν τους βίους εκείνων, που αγωνίσθηκαν σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, ότι δηλαδή ο βίος τους δεν ήταν σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, πώς αυτοί δεν είναι μόνο ανάξιοι για τη θεία γνώση, επειδή είναι τέκνα της απείθειας και της απώλειας, αλλά είναι και ένοχοι για την κάθε τιμωρία και καταδίκη, διότι, σαν να λησμόνησαν να εξετάσουν τους εαυτούς τους, αν δηλαδή είναι μέσα στην πίστη, κρίνουν τις ξένες υποθέσεις, και ερευνούν και εξετάζουν χωρίς σύνεση αυτά που είναι επάνω από τη δύναμή τους, χωρίς διόλου να ντρέπονται τον Θεό, που λέει έτσι: «Μην κρίνετε, και δεν θα κριθείτε» και «με όποιο κριτήριο κρίνετε, θα κριθείτε»,19 ούτε τον μαθητής Εκείνου, που λέει, «Λοιπόν, άνθρωπε, ποιός είσαι εσύ, που κρίνεις ξένο δούλο; Για τον κύριό του, στέκεται ή πέφτει»20? και: «Μην κρίνετε ο ένας τον άλλον και μην κατηγορείται ο ένας τον άλλο».21
Αυτοί λοιπόν που είναι τέτοιοι, πώς άραγε θα αναγνωρισθούν ότι είναι πιστοί και χριστιανοί, εφόσον παραβιάζουν τα λόγια του Χριστού και των αποστόλων του, και δεν τα φυλάγουν, όπως εκείνος και οι μαθητές του έχουν νομοθετήσει, και δεν ακολουθούν και δεν βαδίζουν στα ίχνη του Διδασκάλου; Πώς θα δουν διόλου το φως των εντολών αυτοί που φανερά παραβαίνουν τις θείες εντολές; Με κανένα τρόπο. «Κανείς», λέει, «να μη σας εξαπατά με απατηλά λόγια, αδελφοί».22 Μας ονομάζει μάλιστα ο Παύλος αδελφούς χάρη στην πνευματική αναγέννηση και συγγένεια, που προέρχεται από το θείο βάπτισμα, επειδή, όπως βλέπω, γίναμε με τα έργα μας και πάρα πολύ ξένοι προς την αδελφότητα των αγίων. Αλλά αυτό θα επιχειρήσω να το παραστήσω από τα ίδια τα πράγματα, ή, καλύτερα, γι’ αυτό θα μας κατηγορήσουν τα ίδια τα έργα μας και τα λόγια? γι’ αυτό, θα μιλήσω στη συνέχεια, σαν να απευθύνω το λόγο μου σε έναν.
Απαρνήθηκες τον κόσμο και τα πράγματα του κόσμου, αδελφέ; Έχεις γίνει ακτήμονας και υποτακτικός και ξένος από το δικό σου θέλημα και απέκτησες πραότητα και έχεις γίνει ταπεινός; Κατόρθωσες ακραία νηστεία και προσευχή και αγρυπνία; Απέκτησες ολοκληρωτική αγάπη προς τον Θεό και έχεις τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου; παρακαλείς με δάκρυα γι’ αυτούς που σε μισούν και σε αδικούν και συμπεριφέρονται εχθρικά εναντίον σου, και παρακαλείς, αφού έδειξες συμπάθεια από την ψυχή σου πρώτα ο ίδιος, να συγχωρηθούν τα αμαρτήματα σ’ αυτούς, ή ακόμη δεν ανέβηκες σ’ αυτό το ύψος των αρετών; Πες μου. Αν όμως ντρέπεσαι να πεις το όχι, ή πάλι δεν αποφασίζεις να πεις το ναι από ταπεινοφροσύνη, εγώ θα σου προσφέρω, αδελφέ, αυτά που πρέπει και θα δείξω αμέσως από ποια έργα και από ποια κατορθώματα φθάνει σ’ αυτό το ύψος καθένας που αγωνίζεται αληθινά με πολλή πραγματικά σύνεση και αγιότητα. Αν λοιπόν έφθασες, όπως έχει ειπωθεί, σε όλα αυτά που έχουν αναφερθεί, και αγάπησες τους εχθρούς σου, και έκλαψες πολλές φορές γι’ αυτούς με δάκρυα από την καρδιά σου, ζητώντας οπωσδήποτε την επιστροφή και τη μετάνοιά τους, είναι φανερό ότι κατόρθωσες από πριν όλα τα άλλα? έχεις γίνει δηλαδή απαθής από τους αγώνες, έχεις καθαρή την καρδιά σου από τα πάθη και είδες μέσα σ’ αυτή και μ’ αυτή τον απαθή Θεό. Διότι δεν είναι δυνατό αλλιώς να προσευχηθούμε για τους εχθρούς μας με συμπονετική καρδιά από αγάπη, αν δεν κάνουμε τους εαυτούς μας με τη βοήθεια του Πνεύματος, με τη συνένωση και με τη συναναστροφή και τη θέαση του Θεού, καθαρούς από κάθε μολυσμό της σάρκας και του πνεύματος.23
Υποσημειώσεις.
1. Ψαλμ. 13, 2-3
2. Α’ Κορ. 1, 20
3. Α’ Κορ. 1, 21
4. Πρβ. Γαλ. 3, 27
5. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 31 (Θεολογικός πέμπτος), περί του αγίου πνεύματος, 14 PG 36, 149A
6. Ματθ. 11, 27
7. Βλ. σ’. 362, σημ. 31
8. Πρβ. Εβρ. 5, 14
9. Πρβ. Α’ Κορ. 12, 8
10. Λουκ. 8, 10
11. Ιω. 14, 10-11
12. Ιω. 15, 26
13. Συμφυΐα? η κοινή φύση των θείων προσώπων της Αγίας Τριάδας.
14. Α’ Κορ. 2, 10
15. Ματθ. 7, 6
16. Ησ’. 6, 10. Ιω. 12, 40
17. Ματθ. 13,13
18. Ψαλμ. 80,13
19. Ματθ. 7, 1-2
20. Ρωμ. 14,4
21. Ιακ. 4, 11
22. Εφ. 5,6
23. Πρβ. Β’ Κορ. 7,1
Από το βιβλίο: Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου – Έργα (Νεοελληνική απόδοση).
Εκδόσεις: Περιβόλι της Παναγίας. Μάιος 2017
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
