Στις 15 Νοεμβρίου 1911 ο Χρυσόστομος έλαβε πατριαρχικό γράμμα που τον καλούσε να μην χρησιμοποιεί τον δικέφαλο αετό στα έγγραφα και τις σφραγίδες της ιεράς μητροπόλεως Σμύρνης. Είχε προηγηθεί έντονο διάβημα της Υψηλής Πύλης, σύμφωνα με το οποίο ο άγιος κατηγορείτο για την υιοθέτηση του δικέφαλου αετού ως συμβόλου της μητροπόλεως στην ιωνική πρωτεύουσα. Το Φανάρι υπενθύμιζε στον Χρυσόστομο πως επρόκειτο για ένα αποκλειστικά πατριαρχικό έμβλημα, το οποίο δεν μπορούσαν να χρησιμοποιούν οι κατά τόπους μητροπόλεις του οικουμενικού θρόνου.
Αν και ο δικέφαλος αετός υπήρξε ένα αρχαίο σύμβολο που συναντάται σε πολλούς λαούς της Ανατολής, στα μεσαιωνικά χρόνια συνδέθηκε με την ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το 1204, μετά την Δ’ Σταυροφορία και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η αυτοκρατορία της Νίκαιας υιοθέτησε ως επίσημο έμβλημα τον δικέφαλο αετό, ενώ σε άλλες πηγές μνημονεύεται ως οικόσημο μεγάλων αυτοκρατορικών οικογενειών. Ο αυθεντικός βυζαντινός τύπος του δικέφαλου αετού έχει «τας πτέρυγας καθειμένας», ενώ ο σταυρός ή το σκήπτρο και η σφαίρα στα νύχια του αετού συμβολίζουν την πνευματική και κοσμική αντίστοιχα εξουσία του αυτοκράτορα. Οι δύο κεφαλές, η αριστερή στραμμένη προς τη Δύση και η δεξιά προς την Ανατολή, συμβόλιζαν αφ’ ενός την κυριαρχία της αυτοκρατορίας σε οικουμενικό επίπεδο, αφ’ ετέρου τους κινδύνους που αντιμετώπιζε η Βασιλεύουσα από Ανατολή και Δύση.
Μετά την Άλωση της Πόλης το 1453 και την οριστική κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο δικέφαλος αετός αποτέλεσε το κυρίαρχο έμβλημα του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ενώ στη συνείδηση του γένους παρέμεινε για αιώνες το σύμβολο της αποκατάστασης της πρώτης ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας.
Η χρήση του δικέφαλου αετού από τον Μητροπολίτη της ελληνόφωνης Σμύρνης θεωρήθηκε από τους ηγήτορες της νέας Τουρκίας ως πράξη που έκρυβε σκοπιμότητα. Παρά το γεγονός ότι το εν λόγω έμβλημα υπήρχε ανέκαθεν στους κώδικες της μητροπόλεως στη Σμύρνη, ο Χρυσόστομος άρχισε να το χρησιμοποιεί και στις σφραγίδες της αλληλογραφίας του. Σε μια εποχή που οι εθνικοί ανταγωνισμοί επρόκειτο να γνωρίσουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο τη μεγαλύτερη έξαρση, τέτοιες ενέργειες στο κράτος της παραπαίουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας ξυπνούσαν μνήμες από το παρελθόν.
Ο Χρυσόστομος, ωστόσο, αρνείται να συμμορφωθεί με τις συστάσεις του πατριαρχείου και απαντά στον Ιωακείμ Γ’ με επιστολή, στην οποία επιχειρηματολογεί όχι μόνο για τη μη κατάργηση του δικέφαλου αετού από τον ίδιο, αλλά και για την καθολική του χρήση από όλες τις μητροπόλεις που υπάγονταν στο κλίμα του οικουμενικού θρόνου.1
Ο άγιος ανέφερε πως οι παλιές σφραγίδες και οι κώδικες της ιεράς μητροπόλεως Σμύρνης έφεραν από αμνημονεύτων χρόνων τον δικέφαλο αετό. Στο κέντρο του ναού της αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη υπήρχε μαρμάρινη πλάκα, η οποία έφερε «ανάγλυφον το σεπτόν και πλήρες μεγάλων ιστορικών αναμνήσεων δικεφαλικόν έμβλημα». Όλοι δε οι μητροπολίτες, μηδενός εξαιρουμένου, είχαν τον δικέφαλο αετό «ως το ιερώτατον κόσμημα και έμβλημα επί της Αρχιερατικής αυτών μίτρας».
Ο Χρυσόστομος τόνιζε ακόμα ότι, εκτός από την ιστορική σημασία του δικέφαλου αετού για την εκκλησία και το γένος, το έμβλημα αυτό συμβόλιζε κάτι πολύ βαθύτερο και ανώτερο. Επικαλούμενος επιγραφή των βυζαντινών χρόνων σε παλαιό ναό στο νησί των Κυκλάδων Κέα, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, πλησίον του οποίου υπήρχε η οικία του επισκόπου, ο σοφός ιεράρχης ανέφερε συν τοις άλλοις πως ο δικέφαλος αετός απεικόνιζε στη μορφή του το χριστολογικό δόγμα.
+Βλέπε αετόν Χριστόν εμέ νόει˙
Δυσί κεφαλαίς, φύσεις εμάς τας Δύω,
Εικονίζων σοι εν Μια υποστάσει˙
Υψηπέτης γαρ Βασιλεύς των αιώνων˙
Ουρανού και Γης και των καταχθονίων˙
Οίκους φυλάττω και πάσαν Εκκλησίαν
Ων εγέννησα εκ του Ευαγγελίου˙
Εμός ουν οίκος ο του Αρχιερέως ούτος
Ον οράς, και πρόσεχε, μη φθείρεις
Φθείρεται πάντως ο τούτον διαφθείρων.
+ Ο σκάψας ταύτα Κωνσταντίνος Βυζάντιος.2
Από την απάντησή του στον Ιωακείμ Γ’ προκύπτει πως ο Χρυσόστομος συνέχισε να χρησιμοποιεί τον δικέφαλο αετό στα έγγραφα της αλληλογραφίας του, ενώ το Φανάρι δεν φαίνεται να επανήλθε στο ίδιο θέμα.
Υποσημειώσεις.
1. Το αρχείον, τ. Β’ σσ’. 24-27
2. Η παλαιά αυτή μαρμάρινη επιγραφή σώζεται σήμερα στην είσοδο του προαύλιου χώρου του ιερού ναού Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Κέας.
Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
