Πολύ περίεργη θα μας φανή ίσως σήμερα η έμπνευσις των ευλαβών ανθρώπων των παλαιών χριστιανικών γενεών, να συνθέσουν μία ειδική ακολουθία για τα μεσάνυκτα. Σήμερα την ώρα αυτή της νυκτός οι κάτοικοι των πόλεων κυρίως δεν έχουν ακόμη αρχίσει να απολαμβάνουν την ευχάριστο ανάπαυσι του ύπνου. Η ζωή έχει αλλάξει ρυθμό. Την μακαρία εκείνη εποχή των πατέρων μας η περίοδος του φωτός και η περίοδος του σκότους είχαν σαφή όρια και η ζωή ερυθμίζετο με βάσι την φυσική αυτή διαδοχή της ημέρας και της νυκτός. Η πρώτη ήταν περίοδος εργασίας ˙ η δευτέρα αναπαύσεως. Έτσι το μέσον της νυκτός εύρισκε τον άνθρωπον ξεκουρασμένον ψυχικά και σωματικά, με ήσυχο και ειρηνικό νου. Και μέσα στην άκρα σιγή και την ειρήνη της φύσεως ο άνθρωπος του Θεού εύρισκε την ευκαιρία να υψώση τον νου και την καρδία προς τον Θεό και να δοξολογήση το αινετό και δεδοξασμένο όνομά Του.
Μα δεν ήταν μόνο φυσικοί, να ειπούμε έτσι, λόγοι που γέννησαν την προσευχή του μεσονυκτίου. Στην ιστορία του παλαιού λαού του Θεού, του Ισραήλ, υπήρχε ένα γεγονός συνταρακτικής σημασίας, που έμεινε αλησμόνητο. Κατά την νύκτα εκείνη της απελευθερώσεως από τον ζυγό των Αιγυπτίων, της Εξόδου, «μεσούσης της νυκτός», έδειξε ο Θεός την δυναμική Του επέμβασι ˙ διέβη ο ολοθρευτής άγγελός και επάταξε τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων 1 . Κατά την ανάμνησι του γεγονότος αυτού κατά την νύκτα του Εβραϊκού Πάσχα, οι Εβραίοι της εποχής του Χριστού περίμεναν και πάλι τον ελευθερωτή, που θα συνέτριβε τους εχθρούς του λαού του Θεού. Ο τύπος όμως έγινε πραγματικότης στον νέο λαό του Θεού. Ο λυτρωτής του ανέστη κατά την νύκτα του Πάσχα, «οψέ Σαββάτων» 2 . Η χριστιανική παράδοσις ενετόπιζε χρονικά το γεγονός αυτό στο μεσονύκτιο. Να λοιπόν ένα βασικό χριστολογικό θέμα που έδωσε ιδιαίτερο νόημα στην ακολουθία του μέσου της νυκτός.
Αλλά τα μεσάνυκτα συνεδέθησαν και με την ώρα της ελεύσεως του Κυρίου, της δευτέρας ενδόξου παρουσίας Του. Ο ίδιος ο Κύριος συνιστούσε στους μαθητάς Του να γρηγορούν, να αγρυπνούν και να προσεύχωνται, γιατί δεν γνωρίζουν ποία ώρα θα έλθη «η οψέ ή μεσονυκτίου ή αλεκτοροφωνίας ή πρωΐ, μη ελθών εξαίφνης εύρη υμάς καθεύδοντας» 3 . Και οι απόστολοι τονίζουν ότι ο Κύριος έρχεται «ως κλέπτης εν νυκτί» 4 . Ιδίως στην παραβολή των δέκα παρθένων προσδιορίζεται το μεσονύκτιο ως η ώρα της ελεύσεως του Νυμφίου. Όπως τότε «μέσης νυκτός» ακούσθηκε η κραυγή «Ιδού ο νυμφίος» 5 , έτσι και την ώρα εκείνη «μέσης νυκτός» θα αντηχήση η σάλπιγξ της παρουσίας Του. Οι πιστοί δεν θα ζήλευαν τον ρόλο των μωρών, των κοιμωμένων παρθένων ˙ διακαής των πόθος ήταν να ανήκουν στον κλήρο των φρονίμων, να γρηγορούν και να αναμένουν μαζί με αυτές, να έχουν έλαιον στας λαμπάδας των.
Αν έλθη όμως η Δευτέρα παρουσία του Κυρίου, τότε και «οι νεκροί οι εν Χριστώ» θα αναστηθούν, κατά την σαφή διδασκαλία του Κυρίου, και θα επακολουθήση η γενική κρίσις. Νέα λοιπόν θέματα προστίθενται στα προηγούμενα: Η ανάστασις των νεκρών και η κρίσις. Αλλά και αυτό το φυσικό ξύπνημα και η έγερσις από την κλίνη δεν ήσαν εικόνες εκείνης της εγέρσεως από τον βαθύ ύπνο του θανάτου και της εξόδου από τους τάφους; Και η είσοδος στον ναό, τον οίκο του Θεού, τον επίγειο ουρανό, δεν ήταν μία ζωντανή εικονα της παραστάσεως προ του Χριστού, της επιφανείας Του και της εισόδου μας στον ουράνιο παράδεισο, τον νυμφώνα της δόξης;
Θα αναστηθούν οι νεκροί. Αυτή ακριβώς η αναμενομένη πραγματικότης έφερνε στον νου των πιστών και το προς τους προκεκοιμημένους πιστούς καθήκον. Ο χρόνος ήταν ιδιαιτέρως κατάλληλος για να αναπεμφθή μία φιλάδελφος δέησις για την ανάπαυσι των ψυχών των και μία ταπεινή ικεσία για να φανή ίλεως και προς αυτούς ο Θεός κατά την στιγμή της κρίσεως.
Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκε η ακολουθία του μεσονυκτικού, με την άλυσι αυτή των θεμάτων που είδαμε. Πιο πλούσια σε συμβολισμούς ακολουθία δεν υπάρχει. Θέματα συνταρακτικά, που έγιναν αιτία να συγκεντρωθή για τον καταρτισμό της ένα απαραμίλλου κάλλους λειτουργικό υλικό. Ήταν όμως από την φύσι της προωρισμένη μόνο για τα μοναστήρια. Εκεί οι πατέρες έμεναν κοντά στον οίκο του Θεού και με τον ζήλο και την αυταπάρνησι, που τους διέκρινε, έτρεχαν το μεσονύκτιο στον ναό του Θεού για να ενώσουν την φωνή των με τους χορούς των αγγέλων και να αναφέρουν στον Θεό την άϋπνο δοξολογία των. Εξ άλλου οι μοναχοί δεν ήθελαν να μιμηθούν τους ακοιμήτους αγγελικούς χορούς και δεν είχαν ως ιδεώδες των την αγγελική πολιτεία και το αγγελικό έργο της υμνωδίας; «Δια το άγρυπνον λοιπόν των αγγέλων και την ασίγητον αίνεσιν», κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης 6 , έσπευδαν να διακόψουν τον ύπνο και να αντιφωνήσουν σ΄αυτούς.
Φυσικά στους ενοριακούς ναούς δεν βρήκε κατάλληλο έδαφος να μεταφυτευθή το απόκοσμο αυτό φυτό. Όταν από μοναχική επίδρασι θέλησαν να εισαγάγουν την ακολουθία του μεσονυκτικού στους ναούς των λαϊκών, δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν παρά μερικά μόνο ράκη της. Και σήμερα σε πολλούς ναούς θα ακούσετε πρωΐ – πρωΐ να διαβάζεται επι τροχάδην μία μικρή εκλογή από το περιεχόμενό της παρουσία μόνο του νεωκόρου. Αλλά και στα μοναστήρια η ασθένεια της σαρκός έκαμε να χάση πολύ η ακολουθία αυτή από την πρώτη της λαμπρότητα. Οι ψαλμοί και τα τροπάριά της δεν ψάλλονται πια, αλλά αναγινώσκονται. Και η ώρα της τελέσεώς της μετετέθη, για να συναντήση την ακολουθία του όρθρου και να αποτελέση μαζί με αυτήν και την Α΄ώρα την πρώτη ομάδα των μοναχικών ακολουθιών.
Ας ρίξωμε μία ματιά στο περιεχόμενό της. Αρχίζει με τον 50ο ψαλμό, το «Ελέησόν με, ο Θεός, κατά το μέγα έλεός σου…». Για να γίνη εισακουστή η προσευχή των αμαρτωλών ανθρώπων από τον Θεό, το πρώτο που έχουν να κάμουν είναι να ζητήσουν το έλεος και την συγγνώμη Του, εξομολογούμενοι την αμαρτωλότητά των. Πιο κατάλληλος ψαλμός για τον σκοπό αυτόν δεν βρίσκεται άλλος. Αλλά σ΄αυτόν υπάρχει και αίτησις για την κατάπεμψι του φωτισμού του αγίου Πνεύματος ˙ «Και Πνεύμα ευθές εγκαίνισον εν τοις εγκάτοις μου… Και το Πνεύμα σου το άγιον μη αντανέλης απ΄εμού… Και Πνεύματι ηγεμονικώ στήριξόν με… Κύριε, τα χείλη μου ανοίξης και το στόμα μου αναγγελεί την αίνεσίν σου» 7 . Το Πνεύμα το άγιον θα φωτίση τον άνθρωπο τι και πως θα προσευχηθή. Αυτό θα ανοίξη το στόμα του για την ευάρεστο δοξολογία. Ακολουθεί ο 118ο ψαλμός, ο «άμωμος», που ωνομάσθηκε έτσι από την αρκτική του φράσι «Μακάριοι οι άμωμοι εν οδώ, οι πορευόμενοι εν νόμω Κυρίου», ο μακρότερος ψαλμός του Ψαλτηρίου. Είναι διπλά κατάλληλος για το μεσονυκτικό: πρώτο για τον στίχο που λέγει «Μεσονύκτιον εξεγειρόμην του εξομολογείσθαι σοι επί τα κρίματα της δικαιοσύνης σου» 8 και δεύτερο για την αναφορά στα κρίματα, στους νόμους, στα λόγια, στις εντολές και στα δικαιώματα του Θεού, που διεγείρουν στην ψυχή τον φόβο και την εμπιστοσύνη στο νόμο και στην δικαία Του κρίσι. Και πάλι το σύμβολο της πίστεως για να στηριχθή ο άνθρωπος στην ορθή πίστι και ομολογία.
Και να το θέμα της ελεύσεως του Νυμφίου και της κρίσεως ζωηρά περιγράφεται στα δύο τροπάρια που ακολουθούν. Το πρώτο είναι το γνωστό από τις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…» Αυτό, όπως και το δεύτερο, εμπνέονται από το θέμα των δέκα παρθένων του Ευαγγελίου και υπογραμμίζουν την ανάγκη της εγρηγόρσεως για την υπάντησι του Νυμφίου. Αλλά δύο τροπάρια αναφέρονται στους κεκοιμημένους και αποτελούν δέησι για την συγχώρησι και ανάπαυσί των. Θα ψάλουν και τα τέσσαρα κατά την αρχιαοτάτη τάξι και για την διακόσμησι της εκπομπής μας. Σήμερα δεν ψάλλονται πια, αλλά αναγινώσκονται:
«Ιδού ο Νυμφίος έρχεται
εν τω μέσω της νυκτός ˙
και μακάριος ο δούλος,
ον ευρήσει γρηγορούντα ˙
ανάξιος δε πάλιν,
ον ευρήσει ραθυμούντα.
Βλέπε ουν, ψυχή μου,
μη τω ύπνω κατενεχθής,
ίνα μη τω θανάτω παραδοθής,
και της βασιλείας έξω κλεισθής ˙
αλλά ανάνηψον κράζουσα ˙
Άγιος, άγιος, άγιος ει, ο Θεός ˙
δια της Θεοτόκου ελέησον ημάς».
«Την ημέραν εκείνην την φοβεράν
εννοούσα, ψυχή μου, γρηγόρησον,
ανάπτουσα λαμπάδα σου,
εν ελαίω φαιδρύνουσα ˙
ου γαρ οίδας πότε
προς σε επελεύσεται
η φωνή η λέγουσα ˙
Ιδού ο Νυμφίος σου.
Βλέπε ουν, ψυχή μου, μη νυστάξης
και μείνης έξωθεν κρούουσα,
ως αι πέντε παρθένοι ˙
αλλά αγρύπνως καρτέρησον,
ίνα υπαντήσης Χριστώ τω Θεώ,
εν ελαίω πίονι
και δώη σοι τον νυμφώνα
τον θείον της δόξης αυτού».
«Μνήσθητι, Κύριε, ως αγαθός των δούλων σου
και όσα εν βίω ήμαρτον συγχώρησον ˙
ουδείς γαρ αναμάρτητος,
ει μη συ, ο δυνάμενος
και τοις μεταστάσι δούναι την ανάπαυσιν».
«Ο βάθει σοφίας φιλανθρώπως
πάντα οικονομών
και το συμφέρον πάσιν απονέμων,
μόνε δημιουργέ,
ανάπαυσον, Κύριε, τας ψυχάς των δούλων σου ˙
εν σοι γαρ την ελπίδα ανέθεντο,
τω ποιητή και πλάστη και Θεώ ημών».
Αυτά για τα θέματα και για το περιεχόμενο του μεσονυκτικού «του καθ΄ημέραν», δηλαδή των καθημερινών της εβδομάδος εκτός Σαββάτου και Κυριακής. Το Σάββατο έχει άλλου τύπου μεσονυκτικό με θέματα νεκρώσιμα, κατά τον ειδικό χαρακτήρα της ημέρας αυτής. Την Κυριακήν πάλι «δια το λαμπρόν της ημέρας», κατά τον άγιο Μάρκο τον Ευγενικό 9 , υποχωρούν το νεκρώσιμο θέμα και το θέμα της κρίσεως και διατηρείται μόνον η μετά των αγγέλων τριαδική δοξολογία και η ανάστασις του Κυρίου. Τον άμωμο αντικαθιστά τριαδικός κανών κατά τον ήχο της Κυριακής, ποίημα του Μητροφάνους Σμύρνης, συγχρόνου του ιερού Φωτίου. Στο τέλος ψάλλονται τριαδικά τροπάρια, στα οποία δοξολογείται ο εν Τριάδι Θεός και η ανάστασις του Κυρίου. Με αυτά κλείομε και την εκπομπή μας.
«Άξιον εστίν ως αληθώς
την υπέρθεον υμνείν Τριάδα,
άναρχον Πατέρα και παντουργόν,
συνάναρχον Λόγον,
προ αιώνων εκ του Πατρός
αρρεύστως τεχθέντα,
και το άγιον Πνεύμα,
εκ του Πατρός αχρόνως
εκπορευόμενον».
«Άξιον εστιν ως αληθώς
του δοξάζειν σε τον Θεόν Λόγον,
ον φρίττει και τρέμει τα χερουβίμ
και δοξολογούσιν
αι δυνάμεις των ουρανών,
τον εξαναστάντα
τριήμερον εκ τάφου,
Χριστόν τον ζωοδότην,
φόβω δοξάσωμεν».
«Υμνήσωμεν πάντες θεοπρεπώς
άσμασιν ενθέοις
τον Πατέρα και τον Υιόν
και Πνεύμα το θείον,
τρισυπόστατον κράτος,
την μίαν βασιλείαν
και κυριότητα».
«Εκ νεκρών ιδούσα τον σον Υιόν,
άχραντε παρθένε,
αναστάντα θεοπρεπώς,
χαράς ανεκφράστου
η κτίσις επληρούτο,
αυτόν δοξολογούσα
και σε γεραίρουσα».
(5 Σεπτεμβρίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Έξοδ. 12, 29.
2. Ματθ. 28, 1.
3. Μάρκ. 13, 35.
4. Α΄Θες. 5, 2. 4. Β΄Πέτρ. 3, 10. Αποκ. 3, 3. 16, 15.
5. Ματθ. 25, 6.
6. Διάλογος…, κεφ. 299.
7. Στίχ. 12, 13, 14, 17.
8. Στίχ. 62.
9. Εξήγησις της εκκλησιαστικής ακολουθίας, Περί του μεσονυκτικού.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).