Το κρυφό σχολειό της Τουρκοκρατίας… Πότε που και πώς προήλθε το κρυφό σχολειό; – Ιωάννου Ν. Παπαιωάννου.

Το κρυφό σχολειό της Τουρκοκρατίας μύθος ή ιστορική αλήθεια;
Πότε, πού και πώς προήλθε το «κρυφό σχολειό»;
Ποιά είναι η εικόνα του «κρυφού σχολειού»;
Η ιστορική παράδοση σου παραδίδει ότι μετά το 1453 μ. Χ. οι υπόδουλοι Έλληνες βυθίστηκαν σε «νύχτα δουλείας αιώνων», και κυριαρχούσε κοινωνική αθλιότητα, φτώχεια, αμάθεια, πνευματικό σκοτάδι, τρόμος και απελπισία, ενώ η Ευρώπη εκάλπαζε στις επιστημονικές κατακτήσεις, τεχνικές εφαρμογές, πολιτιστική και πνευματική ακμή.
Σου παραδίδονται ατέλειωτες σελίδες της ιστορίας μ’ ανυπόφορες πιέσεις των υποδούλων, φόρους, εξισλαμισμούς, παιδομάζωμα, συστηματικές αρπαγές και βιαιότητες. Δεν υπήρχαν σχολεία για γράμματα και παιδεία, ούτε βιβλία, ούτ’ άλλα μέσα και φοβερή λειψανδρία. Κατά τον καθηγητή Απόστ. Βακαλόπουλο: «ο λαός φαίνεται να έχει εξουθενωθεί, να έχει χάσει τον προσανατολισμόν του και να προχωρεί ακαθοδήγητος. Συσπειρωμένος γύρω από την εκκλησία και την κοινότητα προσπαθεί ν’ αυτοσυντηρηθεί, να επιζήσει. Μέσα στο περιβάλλον αυτό ζει αποτραβηγμένος, ταπεινωμένος και τυραννισμένος. Πυκνή ομίχλη τον περιβάλλει από παντού. Η καθημερινή του αγωνία και απελπισία, αληθινό μαρτύριο τον κάνει ν’ αποζητά διέξοδο έστω και στο εξωτερικό. Έτσι η ψυχή του δοκιμάζεται, στομώνεται μέσα στη φλόγα των δεινών. Οι σημερινοί Έλληνες δεν έχουν ακόμα συνειδητοποιήσει μέσα τους τη μεγάλη τραγωδία που έζησαν οι πρόγονοί τους. Την εικόνα του χάους εκείνου δεν την έχουν ακόμη αντικρύσει ξεκάθαρα». Απ. Βακαλόπουλου, ιστορία του νέου ελληνισμού, τόμ. Β’, σελ. 2.
Τότε δούλεψε κρυφά «ο πολυμήχανος νους του ελληνισμού», ώστε όχι μόνο να μη συντριβεί κι εξαφανιστεί, αλλά περνώντας μέσα από τον όλεθρο και το ζόφο εκατονταετιών, να φθάσει με καλύτερες συνθήκες και ακμαίος ως το 1821. Η κρυφή δουλειά του ελληνισμού ήταν η παιδεία. Και την παιδεία στους δύο πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας τουλάχιστον (σ’ άλλες περιοχές για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα) την έδωσαν τα «κρυφά σχολειά» μακρινά κι απομονωμένα, στους νάρθηκες των εκκλησιών και στα κελλιά των μοναχών, με τον παπά – δάσκαλο, με το ψαλτήρι και το οκτωήχι, τη νύχτα τις περισσότερες φορές. Τα κρυφά σχολειά έδωσαν τα δικά τους φώτα, τότε που:
ο ήλιος εσκοτίδιασε και το φεγγάρι εχάθη,
αλλά και τη δύναμη αντοχής να κρατηθεί ο ελληνισμός. Οι δάσκαλοι – παπάδες με τη χατζάρα πάνω από τα κεφάλια τους μέσα από τη σκλαβιά και τη φοβέρα, με λάθη και ανθρώπινες αδυναμίες έστω συντήρησαν και αναζωογόνησαν τον ελληνισμό.
Ο ιστορικός Διον. Κόκκινος σου περιγράφει την κατάσταση που επικρατούσε ως εξής: «Πολλά από τα προνόμια κατεπατήθησαν, άλλων η λειτουργία δεν είχε σημασία προ των απεριγράπτων καταπιέσεων και ωμοτήτων των τούρκων. Ο πατριάρχης δεν είναι πλέον ο σεβαστός αρχηγός του χριστιανικού κόσμου της αυτοκρατορίας. Η Πύλη τον περιφρονεί. Ιεράρχαι ανεβαίνουν και κατεβαίνουν κατ’ έτος. Οι σουλτάνοι συμβιβάζουν τον ιερόν νόμον με την θέλησίν των, με τας ιδιοτροπίας των, με την απληστίαν των. Την διαρκή ταραχήν και τον τρόμον των πατριαρχείων υφίσταται και όλος ο κλήρος. Άλλ’ ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθει τα παιδιά που τον περιμένουν να διαβάζουν. Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και δια τους μεγάλους ανθρώπους που εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον.
Διδάσκει την ολίγην ιστορίαν που γνωρίζει και αυτός. Το «κρυφό σχολειό» δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τις καταδιώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσιν τόσων αμέσων αναγκών, που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννούμενου έθνους να υπάρξει». Διον. Κόκκινου, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, τόμ. 1ος, σελ. 20.
Οπωσδήποτε έχεις διαβάσει και για μεγάλα επίσημα σχολεία, που ίδρυσε και διατήρησε η ορθόδοξη εκκλησία, όπως στη Σμύρνη, στις Κυδωνίες, στην Κων/πολη κ.α. Όπου όμως οι συνθήκες δεν ήταν πρόσφορες για ίδρυση και λειτουργία φανερών σχολείων, εκεί θ’ αναζητήσεις τα «κρυφά σχολειά».

Η πιο γνωστή και συνηθισμένη εικόνα του κρυφού σχολειού που έχεις υπόψη σου, είναι από τον πίνακα του Τήνιου ζωγράφου Νικολάου Γύζη 1842- 1901, που σπούδασε στο Μόναχο 1865 – 1873. Η σύνθεσή του «κρυφό σχολειό» με το σκυφτόν καλόγερο, τα ελληνόπουλα που τον ακούουν εκστατικά ανήκει στην πρώτη περίοδο της τέχνης του˙ τότε εμπνεότανε από θέματα εθνικών και θρησκευτικών παραδόσεων και είχε ονομαστεί εθνικός ζωγράφος. Άλλη σχετική σύνθεσή του είναι «ο μοναχός και το παιδί», όπου ο μοναχός κρατά στο χέρι του ένα φλυτζάνι καφέ και εξηγεί κάτι στο παιδί με τ’ ανοιγμένο βιβλίο, στο σπίτι όπου βρέθηκε.
Στο μουσείο κερίνων ομοιωμάτων των αδελφών Βρέλλη, στα Ιωάννινα, θα βρεις σύνθεση για το κρυφό σχολειό. Στη μονή Πεντέλης μπορείς να ιδείς αναπαράσταση του κρυφού σχολειού στο μουσείο του ορθοδόξου κλήρου και της ελληνικής παιδείας των χρόνων της τουρκοκρατίας. Τέλος από μικρογραφίες σε χειρόγραφα και από φορητή εικόνα του 15ου αιώνα στη μονή αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο, έχεις παραστάσεις εκφραστικές για τη λειτουργία των σχολείων της τουρκοκρατίας (Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Ι, σελ. 369 -370).
Από το χώρο της λογοτεχνίας έχεις περιγραφή για τη λειτουργία και τη δράση του κρυφού σχολειού στα έργα «Μαυρόλυκοι» και «Η καμπάνα της αγίας τριάδος» του Θανάση – Πετσάλη Διομήδη. Έχεις και την περιγραφή του Μιχ. Περάνθη με βάση την επιχωριάζουσα στην πατρίδα του παράδοση: δίδασκαν καλόγεροι και παπάδες μισογραμματισμένοι κι αυτοί. Δίδασκαν νύχτα με το κερί, πριν ξημερώσει ακόμα. Τα παιδιά διολίσθαιναν αθόρυβα στο σκοτάδι, να μην τους δει τούρκος κι ήταν χαρούμενα όταν είχε φεγγάρι – που το τραγουδούσαν. Έφταναν σ’ ένα γυμνό δωμάτιο σπιτιού, στο νάρθηκα μιας εκκλησιάς, σ’ ένα μπουντρούμι ανήλιο και υγρό… κάθονταν διπλοπόδι στο χώμα ή στις πλάκες ή απάνω στις πέτρες γύρω – γύρω. Με τ’ αυτί τους στημένο έξω μπας κι ορμήσει ο αγαρηνός. Με τη ματιά τους στο μυστικό παραπόρτι, έτοιμοι να το σκάσουν, αν χρειαστεί… και να παίζουν το κεφάλι τους για πέντε κολλυβογράμματα! Τί μάθαιναν; Την αλφαβήτα – για να διαβάζουν το ψαλτήρι. Βιβλία δεν είχαν. Η ανάγνωση γινόνταν στ’ οκταήχι. Ένας διάβαζε κι οι άλλοι του κρατούσαν το ίσο, κουνώντας ρυθμικά το κορμί τους μπρος – πίσω και ψαλμωδώντας τους φθόγγους της εκκλησιαστικής μουσικής». Μιχ. Περάνθη, ελληνική πεζογραφία, τόμ. Α’, σελ. 17.
Από την ποίηση θα γνώρισες οπωσδήποτε από την παιδική σου ηλικία το κρυφό σχολειό με το ομώνυμο ποίημα του Ιωάν. Πολέμη. Υπήρχε σχεδόν σ’ όλα τ’ αναγνωστικά τα νεοελληνικά των τελευταίων τάξεων του δημοτικού σχολείου και του γυμνασίου, αλλά στις συλλογές των τελευταίων εκδόσεων δεν το συναντάς. Πάντως μελετώντας το προσεκτικά θα το χαρακτήριζες εκφραστικότατο και με την ιστορική παράδοση σύμφωνο:
Απ’ έξω μαυροφόρ’ απελπισιά
πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι
και μέσα στη θολόχτιστη Εκκλησιά –
στην Εκκλησιά που παίρνει κάθε βράδυ
την όψη του σχολειού –
το φοβισμένο φως του καντηλιού
τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει
και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει.

Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί
του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα
βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί
θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα
με λόγια μαγικά.
Εκεί η ψυχή πικρότερο αγροικά
τον πόνο της σκλαβιάς της, εκεί βλέπει
τι έχασε, τι έχει, τι της πρέπει˙
κι ανατριχιάζει ακούγοντας καθείς
προφητικά τα λόγια του Δασκάλου
με μια φωνή βαρειά:
-Μη σκιάζεστε στα σκότη. Η λευτεριά
σαν της αυγής το φεγγοβόλο αστέρι
της νύχτας το ξημέρωμα θα φέρει!
Μια κάποια άλλη εικόνα του κρυφού σχολειού μπορείς να έχεις από την περιγραφή – αποτελεί και ιστορική μαρτυρία – του προτεστάντη ιεροκήρυκα Γκέρλαχ: «είδε στα 1572 στην Αθήνα το γέρο Μαλαξό να δίνει μαθήματα στο σπίτι του. Ήταν σ’ ένα εξαθλιωμένο γυμνό δωμάτιο, όπου, σε μια γωνιά κρέμονταν λίγα παστωμένα ψάρια ξερά˙ απ’ αυτά έπαιρνε και μαγείρευε να ψευτοζήσει». Μιχ. Περάνθη, ελληνική πεζογραφία, τόμ. Α’ σελ. 17.
Τέλος εικόνα του κρυφού σχολειού, εικόνα – ιστορική μαρτυρία ταυτόχρονα, έχουν να σου παρουσιάσουν εύγλωττα οι ειδικά κατασκευασμένοι νάρθηκες σε εκκλησιές της εποχής της τουρκοκρατίας ή μικρά κτίρια με την ονομασία «κρυφό σχολειό» όπως στη μονή Προυσσού στης Ρούμελη˙ και κρύπτες στους ναούς, όπως οι δύο γωνιακές κρύπτες του καθολικού της μονής του αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπικών ή του Σπανού στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων˙ ακόμη και θολωτό κρυφό διαμέρισμα πάνω από τον νάρθηκα, όπως στη μονή Φενεού Κορινθίας, ή σε θολωτό διαμέρισμα της καμάρας στην μονή Κηπιανών Μαντινείας και αλλού.

Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979

Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.

Δημοσιεύθηκε στην Ιστορικά. Αποθηκεύστε τον μόνιμο σύνδεσμο.